On the Word Teŋri in Old Turkish

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 1366 - 1391, 20.07.2025

Yeşim Çağlar , Sevda Kuru

https://doi.org/10.34083/akaded.1702561

Abstract

The belief and faith system in the Turks has an important place in the conceptual field of the word teŋri. The religion widely believed in in the pre-Islamic Turkish communities was the Sky God religion. Turks also belonged to religions such as Manichaeism and Buddhism depending on the environment, they lived in. The existence of the word teŋri, which is quite old, can be traced back to the Hsiung-nu language in the 3rd century BC. The most important language material in Chinese sources regarding the Hsiung-nu, who are referred to as the “Asian Huns” by researchers, is the phrase ç’eŋ-li ku-t’u şan-yü. Some researchers accept that the word ç’eŋ-li in the phrase is the Old Turkish word teŋri. There are different views on the etymology of the word teŋri. The first view is that it may come from the verb *teŋir-i, which is an older form of the verb *tegir- “to turn, surround, surround”. The second view is that in the form teŋ+ri, the form teŋri ~ taŋrı was formed by adding the directional suffix +ra to the noun root taŋ “heaven, upper, sky”. Another view about the word is that it is formed by the combination of the words taŋ and Ra, the “old religious name of the sun”, in the form taŋ+ra. Another view is that the word may have come from the Sumerian word dingir ~ dingir, which means “sky; sky god”. In the study, Köktürk, Uyghur and Yenisey Inscriptions were examined and the usage and meanings of the word teŋri were determined. In addition, the word was evaluated in terms of etymology. The word teŋri, which was initially used to mean “sky, heaven”, gained a religious meaning in later periods and was used for “God”. The word teŋri was used with the meanings of “divine, heaven, celestial, sky, heaven, god, Allah, his excellency” as well as teŋrim “his majesty, his excellency the princess”.

Keywords

Old Turkic , Old Turkic Religion , teŋri , god , sky

Eski Türkçede Teŋri Sözcüğü Üzerine

Abstract

Türklerde inanç ve inanış sistemi, teŋri sözcüğünün kavram alanı içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. İslamiyet öncesi Türk topluluklarında yaygın olarak inanılan din, Gök Tanrı dinidir. Türkler bulundukları çevreye göre Manihaizm ve Budizm gibi dinlere de mensup olmuşlardır. Oldukça eski olan teŋri sözcüğünün varlığı, MÖ III. yüzyılda Hsiung-nu diline kadar izlenebilmektedir. Araştırmacılar tarafından “Asya Hunları” olarak belirtilen Hsiung-nular ile ilgili olarak Çin kaynaklarında geçen en önemli dil malzemesi ç’eŋ-li ku-t’u şan-yü söz öbeğidir. Kimi araştırmacılar söz öbeğindeki ç’eŋ-li sözcüğünün Eski Türkçe teŋri sözcüğü olduğunu kabul etmektedir. teŋri sözcüğünün etimolojisi hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. İlk görüş *teŋir-i şeklinde, *tegir- “döndürmek, çevirmek, kuşatmak” eyleminin daha eski bir türü olan *teŋir- eyleminden gelebileceği düşüncesidir. İkinci görüş ise, teŋ+ri biçiminde, taŋ “tan, üst, gök” ad köküne +ra yön gösterme eki getirilerek teŋri ~ taŋrı biçimini oluşturulduğu düşüncesidir. Sözcükle ilgili diğer görüş, taŋ ve “güneşin eski dinî adı” olan Ra sözcüklerinin birleşimi ile taŋ+ra biçiminde meydana geldiğidir. Bir diğer görüş ise, sözcüğün Sümercede “gök; gök tanrı” manalarında kullanılan dıngır ~ dingir sözcüğünden gelmiş olabileceğidir. Çalışmada Köktürk, Uygur ve Yenisey Yazıtları incelenmiş, teŋri sözcüğünün kullanım ve anlamları belirlenmiştir. Ayrıca sözcük köken bilgisi açısından değerlendirilmiştir. Başlangıçta “gök, gökyüzü” anlamında kullanılan teŋri sözcüğü, daha sonraki dönemlerde dinî anlam kazanmış ve “Tanrı” için kullanılmıştır. teŋri sözcüğü “ilahi, sema, semavi, gök, gökyüzü, tanrı, Allah, hazretleri” anlamlarının yanı sıra teŋrim “majeste, prenses hazretleri” anlamlarıyla da kullanılmıştır.

Keywords

Eski Türkçe , Eski Türk Dini , teŋri , tanrı , gök

References

• Ağca, F. (2015). Eski Türkçe kö:k teῃri ve kö:k kalık ikilemeleri üzerine. Türkbilig, (30), 201-222.
• Aksan, D. (2011). Türkçeye yansıyan Türk kültürü. Bilgi Yayınevi.
• Alyılmaz, C. (2005). Gürbelcin Gurvaljin Uul Yazıtıyla ilgili bazı düzeltmeler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), 73-79.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin Yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61. https://doi.org/10.7884/teke.188
• Ariz, E. ve Aydın, E. (2014). Qedimki Türk yeziqidiki taş pütükler. Şincang Helq Neşriyati.
• Atalay, B. (2013). Kâşgarlı Mahmud: Divanü Lûgat-it-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayaz, E. S. (2021). Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan ve teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan ibareleri üzerine. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (27), 35-56. https://doi.org/10.9775/kausbed.2021.003
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, N. (2013). Büyük Sümerce sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutçu Özönder, F. S. (1996). Teŋriteg Teŋride bolmış Türük Bilge Kagan ve Teŋriteg Teŋri yaratmış Türük Bilge Kagan ibareleri üzerine. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan kitabı içinde (s. 89-100). Türk Kültürü Araştırmaları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Demiryakan, D. (2022). Dünya dillerindeki tanrı kavramını karşılayan sözcüklerinin kökenine dair bir deneme. Edebiyat Dilbilim Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 1(1), 9-22.
• Doerfer, G. (1973). Zur Sprache der Hunnen. Central Asiatic Journal, 17(1), 1-50.
• Edzard, D. O. (2003). Sumerian grammar. Handbook of oriental studies. Society of Biblical Literature.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh Yayınları.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları.
• Eroğlu, T. ve Kılıç, H. Ç. (2005). Türk inançları ve inanışlar. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, (49), 749-770.
• Erol, H. A. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1992). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri ve bu değerlerin ihtiyaç hâlinde bu dilin gelişmesine muhtemel etkileri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Georg, S. (2001), Türkisch / Mongolisch tengri “Himmel, Gott” und seine Herkunft. Studia Etymologica Cracoviensia, 6(2001), 83-100.
• Grousset, R. (1980). Bozkır imparatorluğu. (M. R. Uzmen, Çev.). Ötüken Neşriyat.
• Güngör H. ve Günay, Ü. (1997). Başlangıçtan günümüze Türklerin dini tarihi. Ocak Yayınları.
• Güngör, H. (2010). Tanrı. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 39, 570-571.
• Hamilton, J. R. (2015). İyi ve Kötü Prens öyküsü. (V. Köken, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hayes, L. J. (1990). A manual of Sumerian grammar and texts. Undena Publications.
• Hommel, F. (1886). The Sumerian language and its affinities. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 18(3), 351-363.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm, materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnanç (t.b.). Türk Dil Kurumu güncel Türkçe sözlük içinde. https://sozluk.gov.tr/?ara=inanç [Erişim Tarihi: 27.06.2024].
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk millî kültürü. Ötüken Neşriyat.
• Karabulut, C. (2023). İyi ve Kötü Prens Öyküsü’nde yer alan kültürel değerler. Bezgek Yabancılara Türkçe Öğretimi Dergisi, 2(2), 140-161. https://doi.org/10.56987/bezgek.27
• Karabulut, F. ve Güzelsoy, Y. (2020). Türkçede “Tengri / Tanrı” kavramı bir örtmece midir? Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 71-79.
• Kaya, C. (2020). Köktürkçe “Teñri Teg Teñri yaratmış” ibaresi üzerine. VII. uluslararası Türk dili kurultayı (24-28 Eylül 2012) I. cilt içinde (s. 413-416). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, İ. (2017). Yenisey Türk mezar yazıtları. (R. Alimov, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, İ., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kağıda yazılı runik belgeler. Bilgesu Yayıncılık.
• Ligeti, L. (2011). Bilinmeyen iç Asya. (S. Karatay, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Namatov, N., Asakura, A. & Namatov, N. (2014). The cult of heaven: Tengri. Lambert Academic Publishing.
• Oglu Mamedov, M. M. (2020). Tengri functions in ancient turkic writing monuments. Revista Universidad y Sociedad, 12(5), 399-403.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (1984). İslamiyetten önce Türk kültür tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Rawlinson, G. (1870). The five great monarchies of the ancient eastern world. Dodd, Mead & Company.
• Roux, J. P. (2001). Orta Asya tarih ve uygarlık. Kabalcı Yayınevi.
• Schuessler, A. (2007). ABC etymological dictionary of old Chinese. University of Hawai’i Press.
• Sinanoğlu, Z. Ü. (2021). Arhanan Yazıtı üzerine notlar. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (24), 391-407. https://doi.org/10.30767/diledeara.963388
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri-boy teşkilatı-destanları. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Şen, S. (2010). Orhon yazıtlarına geçen Tengri Teg Tengride bolmuş Türük Bilge Kagan ve Tengri Teg Tenrgi yaratmış Türük Bilge Kagan ifadelerinin yeni bir yorumu. 1. uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe bilgi şöleni bildirileri içinde (s. 251-259). Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Şirin User, H. (2010). Bömbögör Yazıtı: Bir Türk Kunçuyunun mezar taşı. Dil Araştırmaları Dergisi, (7), 62-73.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2019). Kül Tigin yazıtı notlar. Bilge Kültür-Sanat.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1983), Kuzey Moğolistan’da yeni bir Uygur anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1989). Tes yazısı hakkında dokuz not. (Ü. Çelik, Çev.). Erdem, 5(14), 389-398.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. Simurg Yayınevi.
• Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2024). Hunların dili. Bilgesu Yayıncılık.
• Tokyürek, H. (2017). Budist Uygur metinlerinde ‘teŋri’ sözü. Dil Araştırmaları, 11(21), 79-89.
• Van Dijk, J. (1971). Gott. A. Nach sumerischen Texten, RLA, 3(7), 532-543.