Rızâyî’s Lugaz Commentaries

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 1136 - 1192, 20.07.2025

Ömer Arslan

https://doi.org/10.34083/akaded.1703336

Abstract

The commentary (şerh) tradition in Classical Turkish literature encompasses a wide spectrum, ranging from voluminous works such as the Mathnawî-yi Manavî to brief texts consisting of only a couplet, and nearly every literary genre and form has been subjected to such exegetical treatment. The treatise examined in this article consists of commentaries on four riddles (lugaz), three in prose and one in verse. It is found in a 26-folio manuscript registered (no. 6779) in the Turkish Manuscripts Collection of the Rare Works Library at Istanbul University. Based on the poetic signature (mahlas) “Rızâyî” found in the verses within the text, the author of the commentary is identified as Rızâyî. Considering the quoted poems and referenced sources within the manuscript, the work is likely to have been composed in the XVIth century. Rızâyî initially completed the treatise by commenting on two riddles but later felt it necessary to add a second section in which he commented on two additional riddles he had encountered. This study begins with an introduction to the tradition of riddles and their commentaries in Anatolia and Rumelia, followed by an evaluation of the available records concerning Rızâyî’s identity. The manuscript is then described in terms of its codicological features, and the formal and thematic characteristics of the text are analyzed. Summaries of the riddles and their respective commentaries are provided, along with an examination of the sources Rızâyî quoted and the exegetical methodology he employed. The conclusion offers an assessment of the significance of Rızâyî’s commentary within the context of literary history and the commentary tradition. A transcribed version of the text is also included as an appendix.

Keywords

classical Turkish literature , commentary (şerh) , riddle (lugaz) , riddle commentary , Rızâyî

Rızâyî’nin Lugaz Şerhleri

Abstract

Klasik Türk edebiyatında şerh geleneği, Mesnevî-i Manevî gibi çok hacimli eserlerin yanı sıra beyitler gibi nazım birimi mesabesindeki oldukça kısa metinlere kadar geniş bir zemin üzerine inşa edilmiş, şerh usulüyle hemen her tür ve biçimdeki metnin açıklaması yapılmıştır. Bu makalede ele alınan risale de üçü mensur, biri manzum üç lugazın şerhinden ibarettir. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Koleksiyonu 6779 numarada kayıtlı, 26 varaklık bir yazma nüshası içinde yer alan risalenin şarihi, metinde “li-muharririhi” kaydıyla verilen manzumelerdeki mahlasa göre Rızâyî’dir. Metin içerisindeki alıntılanan manzumeler ve diğer kaynaklar dikkate alındığında eserin XVI. yüzyılda kaleme alınmış olduğu söylenebilir. Rızâyî, öncelikle iki tasavvufi lugazı şerh etmiş ve risalesini yapısal olarak tamamlamıştır, bu kısım tamamlandıktan sonra duyduğu iki tasavvufi-hikemî lugazın daha şerhini lüzumlu görerek risalesine ikinci bir bölüm eklemiştir. Bu çalışmada, Anadolu ve Rumeli sahasında lugaz ve lugaz şerhlerine dair bir girişten sonra eserin sahibi Rızâyî’nin kimliğine dair veriler değerlendirilmiş, risalenin yer aldığı yazma nüshası tavsif edilmiş, metnin biçim ve içerik özellikleri sunularak söz konusu lugazlar ile şerhleri özetlenmiş, ardından şarihin kaynakları ve metinde gözettiği şerh usulüne değinilmiştir. Sonuç kısmında Rızâyî’nin şerhinin edebiyat tarihi ve şerh literatürü içindeki yerine dair değerlendirmeler sunulmuştur. Metnin transkripsiyonlu çevirisi de ek olarak verilmiştir.

Keywords

klasik Türk edebiyatı , şerh , lugaz , lugaz şerhi , Rızâyî

References

• Abdulganî en-Nablusî (1854). Dîvânu’l-hakâik ve mecmû‘u’r-rekâik. Kahire.
• Abdülazîz b. İbrâhim b. Abdurrahmân Et-Tûnisi Seâlibi (2014). el-Cevâhirü’l-hisan fî tefsîri’l-Kur’ân. (Ebu Muhammed Gumari İdrisi Hüseyni, Thk.). Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• Abdullâh b. Hicâzî eş-Şerekavî (2008). Şerhu virdi’s-Settâr ve şerhü’l-esmaü’l-hüsna. Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Aclûnî (2019). Keşfü’l-hafâ. (Mustafa Genç, Çev.). Beka Yayınları.
• Akay, S. (2022). Arap edebiyatında lugaz sanatı ve literatüründen ilginç örnekler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ESTAD] Prof. Dr. Abdulkerim Abdulkadiroğlu Armağanı, 5(3), ss. 1536-1553.
• Erkan, A. (1997). Ali İbn Muhammed es-Seyyîd eş-Şerîf Cürcânî - Arapça-Türkçe terimler sözlüğü Kitâbü’t-ta‘rîfât. Bahar Yayınları.
• Aliyü’l-Karî (2015). el-Masnû’ (Abdulfettah Ebu Gudde, Thk. Halil İbrahim Kutlay, Çev.). İnkılâb Yayınları.
• Altunmeral, M. (2019). Cerîde-i Sûfiyyedeki Sûfiyâne lugazlar ve manzûm cevapları. Aça, M. (Ed.), Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (3-5 Ekim 2019 Balıkesir/Edremit) Tam Metin Bildiriler Kitabı içinde (304-319). Toplum ve Kültür Araştırmaları Derneği (TOKÜAD) Yayınları.
• Arslan, M. U. (2020). İsmail Hakkı Bursevî’nin lugaz şerhleri. Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi 13, 259-290.
• Ayan, H. (2014). Nesîmî dîvânı.TDK Yayınları.
• Bardahî (t.y.). Kitâb-ı câmi‘ü’l-envâ‘i’l-edebi’l-fârisî, Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Lügat Koleksiyonu 39, s. 219b-226b.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl Cuʿfî (1987). Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. (Mehmed Sofuoğlu, Çev.). Ötüken Neşriyat.
• Câmî, Nureddîn Abdurrahmân (1378). Dîvân-ı Câmî, C. I (Fâtihatü’l-Şebâb) (Ala Han Afsahrad, Tsh.). Defter-i Neşr-i Mirâz-ı Mektûb.
• Çavuşoğlu, M., Tanyeri M. A. (2023). Hayretî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Recai, Ç. (2019). Birgivî’nin Kelime-i Tevhîde dair lugazı ve üzerine yazılan şerhler. Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. Birgivî Sempozyumu, sempozyum kitabı içinde (C. 3, s. 495-507). Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî (2014). Sünen-i Nesai tercemesi. (Abdullah Parlıyan, Çev.). Konya Kitapçılık.
• Enverî (1376). Dîvân. (Perviz Babâyî, Tsh.). Müessese-i İntişârât-ı Nigah.
• Fahrüddîn-i Irakî (1363). Dîvân. (M. Derviş, Haz.). Sâzemân-ı İntişârât-i Câvidân.
• Gür, N. (2016). Osmanlı kültürünün bir zihin haritası: Şerh-i lugaz-ı Râgıb. Journal of Turkish Studies (Symposium in Honor of Prof. Dr. Günay Kut, Transcribing Manuscripts İnto Critical Analysis),: 5, 57-82.
• Güven, M. S. (2022). İbn Kemâl’in vücûd risâlesi’nin Ali Nihad Tarlan tarafından yapılan Osmanlıca tercüme eşliğinde incelenmesi. Eskiyeni 46, 169-220.
• Harmancı, E., Tanrıbuyurdu, G. (2023). Taşlıcalı Yahyâ - Şâh u Gedâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Hümâm-ı Tebrîzî (1351). Dîvân. (Reşid Eyvezi, Tsh.). İntişârât-i Müessese-i Târîh ve Ferheng-i İran.
• Hüseyin Harezmî (1384). Yanbu’ül-esrâr fî nesâyih’ül-ebrâr. Encümen-i Âsar ve Mefâhir-i Ferhengî.
• İbn Acîbe el-Hasenî (2011). Bahrü’l-medîd. (Dilaver Selvi, Çev.). Semerkand Yayınları.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî (2018). Sünen-i İbni Mâce. (Haydar Hatipoğlu, Çev.). Kahraman Yayınları.
• İbn Yemîn-i Feryûmedî (1344). Dîvân. (Hüseyinali Bastanirad, Haz.). İntişârât-ı Kitâbhâne-i Sanâyî.
• İmâm Ahmed b. Hanbel (2003). el-Müsned, el-Fethü’r-Rabbâni tertîbi. (Rıfat Oral ve Süleyman Sarı, Çev.) Ensar Yayıncılık.
• İmâm-ı Büsîrî (2017). Kaside-i Bürde ve şerhi (Ebubekir Subaşı, Haz.). Çelik Yayınevi.
• İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî (2017). Mektûbât tercemesi. (Hüseyin Hilmi Işık, Çev.). Hakikat Kitabevi.
• İsen, M. (2020). Usûlî divanı. Yazma Eserler Kurumu.
• İsmail Hakkı Bursevî (2013). Ruhü’l-beyân. VI. (Ömer Çelik ve Cafer Durmuş, Çev.). Erkam Yayınları.
• Kemâl Paşazâde (1316). Resâil-i İbn Kemâl. (nşr. Ahmed Cevdet). İkdam Matbaası.
• Keleş, H. (2008). Selahaddin-i Uşşakî ve Türkçe tasavvufî şiir şerhleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Kılıç, F. (2010). Âşık Çelebi - Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ.İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Konuk, A. A. (2004). Mesnevî-i şerîf şerhi. (Selçuk Eraydın, Mustafa Tahralı, Haz.). Kitabevi Yayınları.
• Konuk, A. A. (2005). Füsûsu’l-hikem tercüme ve şerhi. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Macit, M. (2009). Kırklar divanı-Divan şiiri üzerine incelemeler. Kapı Yay.
• Mevlâna Celâleddîn er-Rûmî (2018). Mesnevî. (Veled Çelebi İzbudak, Çev.). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî (1378). Külliyat-i Şems (Dîvân-ı Kebîr). (Bedi’ü’z-zamân Fürûzanfer, Tsh.). İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî (1898). Selected poems from the Diwan-ı Shamsi Tabriz. (Reynold A. Nicholson, Çev.) Cambridge at the University Press.
• Muhammed Nasırüddîn el-Elbâni (1985). İrvâ’ül-galîl fî tahrîci ehâdisi menâri’s-sebîl. (Muhammed Züheyr Şaviş, Thk.). el-Mektebü'l-İslami.
• Muhammed Şîrîn Şems-i Magrîbî (1993). Dîvân. ( Leonard Lewisohn, tsh.). SOAS.
• Müslim b. Haccâc (1970). Sahîh-i Müslim ve tercemesi. (Mehmed Sofuoğlu, Çev.). İrfan Yayınları.
• Müşerrefüddîn Müslih b. Abdullâh b. Müşerref Sa‘dî Şirâzî (1325). Gülistân-ı Sa‘dî. (Muhammed Ali Furûgî, Tsh.). Çaphâne-i Burohim.
• Müşerrefüddîn Müslih b. Abdullâh b. Müşerref Sa'dî Şirâzî (1344). Gülistân. (Muhammed Hâzelî, Şrh.). İntişârât-i Ahmad-i İlmî.
• Necmeddîn Râzî (1383). Mirsâdü’l-ibâd. (Muhammed Emin Riyahi, Haz.). İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî.
• Nevevî (2016). Riyâzü’s-sâlihîn. (M. Yaşar Kandemir, İsmail Lütfü Çakan, Raşit Küçük, Çev.). Erkam Yayınları.
• Nureddin Ebü'l-Hasan Ali b. Sultân Muhammed Ali El-Kâri (2018). El-esrârül-merfu‘a fi’l-ahbâril-mevdu‘a. (Muhammed b. Lütfi Sabbag, Thk.) Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• Okur, H. (2016). Fıkıhta bir anlatım yöntemi olarak lugaz. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9, 1904-1914.
• Olgun, T. (1963). Mesnevi şerhi. Ahmed Said Matbaası.
• Özkat, M. (2020). Sultan III.Murad’ın lugazları ve bu Lugazlara yazılan cevaplar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 43, 209-288.
• Saberî, R. (1995). Poems of Hafez. University Press of America.
• Samancı, M.(2023). Heykel-i insân: Kemâl Paşa-Zâde’nin risâle fî şahsi’l-insân adlı eserinin Osmanlı Türkçesi ile genişletilmiş bir tercümesi. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], 6(2), ss. 395-433.
• Sehâvî (1987). el-Maḳāṣıdü’l-hasene. (Abdullah Muhammed Sıddîk, Nşr.). Darü’l-Kitabü’l-Arabî.
• Selmân-ı Sâvecî (1371). Dîvân. (Abulkâsım Hâlet, Haz.). Silsile Neşriyât-i Mâ.
• Sevgi, A. (2008). Ahmed-i Bardahî’nin Türkçe ve Farsça manzum aruz risalesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (19), 37-55.
• Seyhan, K. (2002). Livâyî dîvânı (metin-inceleme). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Şafak, Y. (1991). Süruri'nin Bahrü'l-mearif’i ve Enisü'l-uşşak ile mukayesesi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Şeyh Mahmud-i Şebüsterî (1368). Gülşen-i Râz. (Samed Muvahhed, Haz.). Kitâbhâne-i Tahûrî.
• Şeyh Bahâyî. Nân u Penîr. Ganjoor. https://ganjoor.net/bahaee/nan-paneer/sh10
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. (1995) el-Mu’cemü’l-evsat. (Târık b. İvazullah – Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî, Nşr.). Dârü’l-Haremeyn.
• Koç, M., Tanrıverdi, E. (2013). Mütercim Âsım – Kâmusu’l-muhît. Yazma Eserler Kururmu Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayâlî Beg dîvânı. Bürhaneddin Erenler Matbaası.
• Tarlan, A. N. (1997). Necâtî Bey dîvânı. MEB Basımevi.
• Taşköprizâde Kemâleddîn (1313). Mevzû‘atü’l-‘ulûm. İkdâm Matbaası.
• Tığlı, F. (2025). Cerîde-i sûfiyye mecmuasındaki külâh-ı mevlevî redifli şiirler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 9(1), 202-231.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve es-Sülem (2004). Sünen-i Tirmizî. (Abdullah Parlıyan, Çev.). Konya Kitapçılık.
• Ülken, F. (2016). İsmâîl-i Ankaravî’nin Miftâhü’l-belâga ve Mısbâhü’l-fesâha’sındaki ıstılahlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), ss. 467- 477.
• Üstün, C. (2014). Hamdullah Hamdî'nin Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi (gramer-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klâsik Türkedebiyatında tercüme ve şerh geleneği. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Yazıcı, M. Y. (2017). III. Murâd’ın lugazına Hakîkî’nin verdiği cevaplar: Ma’rifet-nâme. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4(8), 142-181.
• Yıldız, A. (2018). Osmanlı edebî metinlerinden hareketle, tasavvuf nazariyesinin temelini oluşturan bir hadisten mitoslara uzanan bir yolculuk: ‘Tanrı, insanı kendi sûretinde yarattı?”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 20(20), 333-344.
• Yılmaz, K. (2020). 1556 tarihli Muhammediyye, inceleme, metin, dizin. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• Yılmaz, O. (2007). Klâsik şerh edebiyatı literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi(9), 271-304.