Cultural Space and Memory in Ahmet Hamdi Tanpınar’s Beş Şehir

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 952 - 978, 20.07.2025

Gözde Tekin

https://doi.org/10.34083/akaded.1710271

Abstract

Space is not merely a pyysical construct but a structure shaped by traditional culture, beliefs, and rituals, while simultaneously serving as a reflection of society’s cultural memory and experiences. Throught its interaction with culture and social life, space transcends its materiality and transforms into a cultural space. Beş Şehir (Five Cities), written by Ahmet Hamdi Tanpınar, exemplifies such cultural spaces. In this collection of essays, Tanpınar interweaves historical and cultural knowlegde with his personel experiences and observatşons, offering reflections that go beyond a simple urban narratice. As he searches fort he “soul” of the cities, he engages sith folk culture, traditional lifestyles, and the relationship betweeen urban spaces and Collective memory, providing interpretations of teh meanings communities attach to these spaces. Rather than merely writing an urban essay, Tanpınar presents a cultural and spatial reading of society, informed by this own lived experiences. His treatmen of cities as entities defined not only by their physical, architectural, ot historical characteristics but also by the memory, cultural life, and everyday practices of their inhabitansts provides the basis for this study’s focus on traidional cultura and space. This study analyzes Beş Şehir through the lens of culturan space and memory, examining how cultural spaces are constructed in thes five cities anf how they engage in multilayered relationships with traditional culture. The data is anayzed using the qualitative research method of content analysis, focusing on three prominent themes that emerge in the book’s depictions of urban space: oral narrativers and traditional entertainment; festivals and social rituals; and neigborhood culture ande everydar life. It is argued that Beş Şehir -along with similar ciyt essays and urban monographs- serves as a valuable source for folklore studies by reflecting cultural practices that construct spatial and cultural memory and give identity to cities. In the context of “urban folklore” the narratives in Beş Şehir reveal that oral traditions, ritual practices, occupational organizations, and belief-based spaces function as vehicles of memory and transmission. In this respect, such city essays, much like trvelogues considered foundational written sources in folklore, offer rich material for studies on urben lise and culture.

Keywords

Urban folklore , cultural space , Ahmet Hamdi Tanpınar , memory , identity

Kültürel Mekân ve Bellek Bağlamında Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Beş Şehir”i

Abstract

Mekân kültüre dair imgelerin temsil edildiği, toplumun kültürel bellek ve deneyimlerinin yansıdığı ama aynı zamanda da geleneksel kültürün, inanç ve ritüellerin şekillendirdiği bir yapıdır. Kültürle ve toplumsal yaşantıyla olan ilişkisi mekânları, fiziki mekân olmanın ötesine taşır ve kültürel mekânlara dönüştürür. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın kaleme aldığı Beş Şehir adlı eser, yazarın ele aldığı şehirlere dair tarihî ve kültürel bilgiyi kendi deneyim ve gözlemleriyle harmanlayarak anlattığı bir deneme kitabı olması açısından bahsedilen kültürel mekânlara örnek teşkil eder. Tanpınar, bir anlamda şehirlerin ruhunu ararken halk kültürüne, geleneksel yaşam biçimlerine, kentsel mekânların toplumsal hafızayla ilişkisine, halkın mekânlara yüklediği anlamlara dair çözümlemeler sunar ve şehirleri âdeta birer metin olarak ele alır. Yazar, bir “şehir denemesi” kaleme almanın ötesinde, şehirlerin ruhunu ve kültürünü kendi deneyimleriyle desteklediği bir mekân, toplum ve kültür okuması sunar. Tanpınar’ın şehirleri yalnızca fizikî, mimari ve tarihî yapılarıyla değil, toplulukların belleği, kültürel yaşamı ve gündelik pratikleriyle birlikte ele alışı, çalışmanın geleneksel kültür ve mekân odaklı yorumuna zemin hazırlamıştır. Bu çalışma, Beş Şehir’i kültürel mekân ve bellek kavramları çerçevesinde ele alarak bu beş şehirde kültürel mekânların nasıl inşa edildiğini ve geleneksel kültürle kurduğu çok katmanlı ilişkiyi analiz etmektedir. Bu bağlamda çalışmada veriler, Beş Şehir’deki kent mekânı tasvirlerinde öne çıkan üç tema etrafında -sözlü anlatılar ve geleneksel eğlence, bayramlar ve toplumsal ritüeller, mahalle kültürü ve gündelik hayat- nitel bir araştırma yöntemi olan içerik analizi kullanılarak irdelenmiştir. Mekânsal ve kültürel belleği inşa eden ve şehirlere kimlik kazandıran kültürel pratikleri yansıtan Beş Şehir ve benzer şehir denemelerinin/kent monografilerinin barındırdıkları geleneksel kültüre dair bilgi ile folklor çalışmalarına kaynaklık edebileceği ortaya konmuştur. Eserdeki şehir anlatıları “kent folkloru” bakış açısıyla incelendiğinde, sözlü kültür ürünlerinin, ritüel pratiklerin, gündelik hayat düzeninin, meslek örgütlenmelerinin ve inanç temelli mekânların birer hafıza ve aktarım aracı olduğu görülür. Bu da şehir denemelerinin tıpkı halk biliminin temel yazılı kaynaklarından kabul edilen seyahatnameler gibi şehir/kent yaşamına ilişkin bilgi vermesi bakımından yapılacak çalışmalara kaynak teşkil edeceğini gösterir.

Keywords

Kent folkloru , kültürel mekân , Ahmet Hamdi Tanpınar , Beş Şehir , bellek , kimlik

References

• Alangu, T. (2008). Ahmet Hamdi Tanpınar: eserleri üzerinde düşünceler. “Bir Gül Bu Karanlıklarda” Tanpınar üzerine yazılar içinde (s. 147-160). 3F Yayınları.
• Alver, K. (2007). Siteril hayatlar, kentte mekânsal ayrışma ve güvenlikli siteler. Hece Yayınları.
• Alver, K. (2017). Mahalle. K. Alver (Ed.), Kent sosyolojisi içinde (s. 213-230). Çizgi Kitabevi.
• Amaros, M. (2016). Kent mücadeleleri ve sınıf mücadelesi. S. Torlak ve Ö. Kulak (Ed.), Mekân meselesi içinde (s. 129-137). Tekin Yayınevi.
• Aslan, E. (2023). Kent folkloru nedir? E. Aslan (Ed.). Kuramsal yaklaşımlar ışığında kent folkloru içinde (s. 49-54). Çizgi Yayınevi.
• Assmann, J. (2018). Kültürel bellek eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. Ayrıntı Yayınları.
• Aydoğan, F. (2016). Beş Şehir’in hafıza mekânları. Türklük Bilimi Araştırmaları, (39), 29- 60.
• Aydoğan, F. (2019). Türk edebiyatında şehir denemeleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi üniversitesi.
• Burcu Yılmaz, E. (2019). Edebiyat şehir hafıza türk romanında hafıza mekânı olarak şehir (1940-1960). Kesit Yayınları.
• Çakır, E. (2013). Türk folklor tarihinde gizli kalmış bir manifestocu: abdülaziz bey ve kültür koruma yaklaşımı. Millî Folklor, (99), 77-90.
• Derdiçok, N. S. (2024). Kent ortamında folklorun görünümleri: gün olgusu. Millî Folklor, (142). 27-38.
• Duman, T. (2017). Şehirde gündelik hayat. K. Alver (Ed.), Kent sosyolojisi içinde (s. 231- 250) Çizgi Kitabevi.
• Dundes, A. (2006). Halk kimdir?. M. Ekici (Çev.). M. Oğuz, M. Ekici, N. Özdemir, G. Öğüt Eker ve S. Gürçayır (Ed.), Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar 1 içinde (s. 11-27). Geleneksel Yayıncılık.
• Gültekin, M. (2004). Osmanlı âdet, merasim ve tabirleri. Millî Folklor, (61), 225-230.
• Güneş, M. (2018). Şehre yansıyan medeniyet debiyata yansıyan şehir: Yahya Kemal Beyatlı ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde şehir. Hece Yayınları.
• Gürçayır Teke, S. (2020). Türk halk biliminde derleme: çalışmalar, tartışmalar. Geleneksel Yayınları.
• Halbwachs, M. (2017). Kolektif hafıza. Heretik Yayınları.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın üretimi. I. Ergüden (Çev.). Sel Yayınları.
• Lynch, K. (2017). Kent imgesi. İ. Başaran (Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Nora, P. (2006). Hafıza mekânları. M. E. Özcan (Çev.). Dost Kitabevi Yayınları.
• Oğuz, M. Ö. (2007). Folklor ve kültürel mekân. Millî Folklor, (76), 30-32.
• Oğuz, M. Ö. (2019). Kentlerin oluşum ve gelişim süreçlerinde Türk halk bilimi. Küreselleşme ve uygulamalı halk bilimi içinde (s. 21-28). Akçağ Yayınları.
• Okay, M. O. (1992). Beş Şehir. İslam ansiklopedisi içinde (s. 547-548). 5. Cilt. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Puglia, D. J. (2018). The folklor in the city. Tradition, urban identity and the baltimore “Hon”: the folk in the city içinde (1-9). Lexington.
• Rappaport, R. A. (2022). Ritüel. K. Korkmaz (Çev.). M. Oğuz, M. Ekici, N. Özdemir, G. Öğüt Eker ve S. Gürçayır (Ed.), Halk biliminde kuramlar ve yaklaşımlar 1 içinde (s.187-193). Geleneksel Yayıncılık.
• Samsakçı, M. (2023). Tanpınar’ın eşiğinde-Ahmet Hamdi Tanpınar ve eserleri üzerine düşünceler. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tanpınar, A. H. (2024). Beş Şehir. Dergâh Yayınları.
• Tekeli, İ. (2009). Modernizm, modernite ve Türkiye’nin kent planlama tarihi. Tarih Vakfı Yayınları.
• Tekin, G. (2020). Tasarlanmış mekânlarda kültürel miras aktarımı ve yeniden canlandırma: Hamamönü ve çevresi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Yılmaz, M. (2021). Gündelik hayat: sosyo-kültürel bir yaklaşım. Medeniyet Araştırmaları Dergisi, (6(1), 143-162.