Türkiye Türkçesinde Değiştirim Ögelerinin İşlevsel Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1949 - 1970, 23.11.2025

Selenay Koşumcu

https://doi.org/10.34083/akaded.1702540

Abstract

Değiştirim (substitution), bir metinde dilsel verimliliği sağlamak ve gereksiz tekrarları önlemek ve metinler arası bağdaşıklığı desteklemek amacıyla kullanılan, bir sözcük ya da ifadenin, anlam bakımından eşdeğer bir başka dil birimiyle yer değiştirilmesi olarak tanımlanan bir bağdaşıklık aracıdır. Bu terimin geçtiği erken çalışmalarında Halliday & Hasan (1976)’ın, bir ögenin başka bir öge ile değiştirilmesi olarak kısaca tanımladığı değiştirim, Türkiye Türkçesinde metinsel bütünlük ve anlam akışı sağlama sürecinde önemli bir rol oynar. Alanyazında değiştirimin yapısal işlevleri açısından sınıflandırıldığı ancak işlevsel sınıflandırmanın ele alındığı bir araştırmanın yapılmadığından hareketle bu çalışma, değiştirim kavramını işlevsel bir çerçevede ele alarak, türlerini ve kullanım biçimlerini incelemeyi amaçlamaktadır. Ada dayalı (nominal), eyleme dayalı (verbal) ve tümceye/yan tümceye (clausal) dayalı değiştirim türleri, Türkçe Ulusal Derlem (TUD) verileri kullanılarak örneklendirilmiş; her türün işlevsel özellikleri, derlemden tanıklanan örneklerle açıklanmıştır. Bu çalışma, değiştirim kavramının işlevsel boyutunu inceleyerek, dildeki yapı ve işleyişine dair çözümleme sunmaktadır.

Keywords

Metindilbilim , Türkiye Türkçesi , bağdaşıklık , değiştirim , değiştirim türleri

An Attempt on the Functional Classification of Substitution Elements in Turkish of Turkey

Abstract

Substitution is a cohesion tool defined as the replacement of a word or expression with another equivalent linguistic unit in terms of meaning, which is used to ensure linguistic efficiency in a text, to prevent unnecessary repetition and to support textual cohesion. Substitution, which Halliday and Hasan (1976) briefly define as the replacement of one element with another in their early work, plays an important role in the process of ensuring textual integrity and meaning flow in Turkey Turkish. Based on the fact that in the literature, substitution is classified in terms of structural functions, but there is no research on functional classification, this study aims to evaluate the concept of substitution in a functional framework and to examine its types and usage patterns. Nominal, verbal and clausal substitution types are exemplified using the Turkish National Corpus (TUD) data, and the functional features of each type are explained with examples from the corpus. This study provides an analysis of the structure and functioning of substitution in language by exploring its functional dimension.

Keywords

Textlinguistics , Turkey Turkish , text , cohesion , substitution , substitution functions

References

• Akbayır, S. (2006). Cümle ve Metin Bilgisi. PegemA Yayıncılık.
• Akın, C. (2023). Cengiz Aytmatov’un Birinçi Mugalim Adlı Eserine Metin Dil Bilimsel Bir Yaklaşım Denemesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 55, 23-42.
• Altunkaya, F. (1987). Cohesion in Turkish: A survey of cohesive devices in prose literature [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Beaugrande, R. A., & Dressler, W. U. (1981). Introduction to text linguistics. London Group Company.
• Bozkurt, F. (2022). Metindilbilim, Metinsel Bağdaşıklık ve Türkiye Türkçesinde Değiştirim. Kesit Yayınları.
• Bölükbaş, F. (2010). Metindilbilimsel Çözümleme: Muzaffer İzgü’nün Yedi Uyurlar Öyküsü. Folklor/Edebiyat Dergisi, 16(63), 99-116.
• Crystal, D. (2011). A dictionary of linguistics and phonetics (Vol. 30). John Wiley & Sons.
• Çinici, Ü. G. ve Özbay, H. (2018). Ali Akbaş’ın ‘Gökte Ay Portakaldır’ Masalı Üzerine Metin Dil Bilimsel Bir Çözümleme. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 20(7), 483-504.
• Gürgün, H. (2016). Metindilbilimsel Yöntem ile Çözümlenen Sait Faik’in Dülger Balığının Ölümü’nde İnsanın Doğaya Tahakkümü ve Ötekileştirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(4), 1841-1882.
• Halliday, M.A.K. (2006). The linguistic study of literary text. International Journal of Language Academy. 2(4), 599-609. (Original work published 1964)
• Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). Cohesion in English. English Language Series. Longman.
• İmer, K. & Kocaman, A. ve Sumru Özsoy, A. (2011). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karatay, H. (2007). İlköğretim Türkçe Öğretmeni Adaylarının Okuduğunu Anlama Becerileri Üzerine Alan Araştırması. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Özkan, B. (2004). Metindilbilimi, Metindilbilimsel Bağdaşıklık ve Haldun Taner’in “Onikiye Bir Var” Adlı Öyküsünde Metindilbilimsel Bağdaşıklık Görünümleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 167-184.
• Özkan, E. (2022). Türkçede Değiştirim ve Nehcü’l-Ferâdîs Örneği. TURAN Uluslararası Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi (TURANusbb), 1(2), 46-63.
• Paltridge, B. (2017). Discourse analysis: An introduction (2nd ed.). Bloomsbury Academic.
• Uzun Subaşı, L. (1995). Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 7. Simurg Yayınları.
• Tekşan, K. (2018). Ferhunde Kalfa Hikâyesinde Bağdaşıklık ve Tutarlılık Görünümleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7(1), 217-236.
• Yılmaz, E. (2021). Uygulamalı Metin Bilgisi. (3. baskı) Pegem Akademi Yayınları.