Deyimlerde Anlam Kayması: “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” ve “içi (yüreği) yağ bağlamak” Örneği

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1971 - 1996, 23.11.2025

Ezgi Aslan

https://doi.org/10.34083/akaded.1702845

Abstract

Bu çalışma, deyimlerin tanımlanması ve sınıflandırılması konusundaki mevcut yaklaşımları inceleyerek, deyimlerde anlam değişimlerinin nasıl gerçekleştiğini araştırmaktadır. “İçinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” ve “içi yağ bağlamak” deyimleri özelinde yapılan çözümlemeler, deyimlerin biçimsel ve anlamsal olarak sabit yapılar olmadığına, toplumsal ve kültürel faktörlerin etkisiyle zaman içinde değişime uğrayabileceğine işaret etmektedir.
Çalışma kapsamında, öncelikle deyimlerin tanımlanması sorunu ele alınmış, alanyazındaki farklı deyim sınıflandırmaları değerlendirilmiştir. Deyimlerin anlam değişimleri, yazılı derlem verileri ve anket çalışmaları aracılığıyla incelenmiştir. Derlem analizleri, özellikle “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” deyiminin zaman içinde olumlu bir anlam kazandığını, “içi yağ bağlamak” deyiminin ise bazı bağlamlarda olumsuz anlam taşıyacak şekilde dönüşüme uğradığını göstermiştir. Anket çalışmaları, farklı yaş gruplarının ve eğitim düzeylerinin deyim algısını anlamaya yönelik olarak yürütülmüş ve istatistiksel yöntemlerle çözümlenmiştir. Bulgular, genç kuşakların “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” deyimini daha çok olumlu anlamda kullanırken, ileri yaş gruplarının deyimin sözlüklerdeki geleneksel anlamına daha sadık kaldığını göstermektedir. Benzer şekilde, “içi yağ bağlamak” deyimi sözlüklerde genellikle olumlu anlam taşımasına rağmen, katılımcılar arasında bu deyimin olumsuz çağrışımlarla da kullanıldığı tespit edilmiştir.
Bu çalışma, deyimlerin sadece dilsel değil, aynı zamanda kültürel, sosyoekonomik ve bilimsel gelişmelerden etkilendiğini ortaya koymaktadır. Ekonomik ve tıbbi gelişmeler, “yağ” düğüm sözcüğünün metaforik değerini değiştirmiş ve eskiden olumlu çağrışımlar taşıyan bazı deyimlerin zamanla olumsuz bir çerçeveye kaymasına neden olmuştur. Çalışmanın bulguları, deyim sözlüklerinin güncellenmesi gerekliliğini vurgulamakta ve deyimlerin öğretimi, çevirisi ile doğal dil işleme (NLP) uygulamalarına yönelik önemli katkılar sunmaktadır.

Keywords

Yeni Türk Dili , deyimler , deyim sınıflandırmaları , derlem çözümlemesi , anlam kayması.

Ethical Statement

Bu çalışma için etik kurul izni, Anadolu Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulunun 23.12.2024 tarihli ve 820554 protokol numaralı kararı ile alınmıştır.

Supporting Institution

yok

Thanks

Bu çalışmanın fikrî ilhamı için Emekli Öğretim Görevlisi Kevser Candemir’e teşekkür ederim.

Semantic Shift on Idioms: The Cases of “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” ve “içi (yüreği) yağ bağlamak”

Abstract

This study examines existing approaches to the definition and classification of idioms, investigating how meaning shifts occur within idioms over time. The analysis of the idioms “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” and “içi (yüreği) yağ bağlamak” demonstrates that idioms are not structurally or semantically fixed expressions but can change over time due to social and cultural influences.
The study first addresses the problem of defining idioms and evaluates various classifications found in the literature. Changes in idiomatic meanings were analyzed using written corpus data and survey studies. Corpus analyses indicate that the idiom “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” has gained a more positive meaning over time, whereas “içi (yüreği) yağ bağlamak” has, in some contexts, acquired a negative connotation. Surveys were conducted to examine how different age groups and education levels perceive these idioms, and the results were analyzed using statistical methods. Findings suggest that younger generations tend to use “içinin (yüreğinin) yağ(lar)ı erimek” in a more positive sense, whereas older generations adhere to its traditional dictionary definition. Similarly, despite its predominantly positive dictionary definition, “içi (yüreği) yağ bağlamak” was found to have negative connotations among certain speakers.
This study reveals that idioms are influenced not only by linguistic factors but also by cultural, socioeconomic, and scientific developments. Economic and medical advancements have altered the metaphorical value of the word “yağ” (“fat”), causing idioms that were once associated with positive meanings to shift towards negative interpretations. The findings highlight the need to update idiom dictionaries and contribute to the teaching, translation and natural language processing (NLP) applications of idioms.

Keywords

Modern Turkish languages , idioms , idiom classifications , corpus analysis , semantic shift.

References

• Aksoy, Ö. A. (1997). Türkçede deyimler sözlüğü. İstanbul, İnkılâp Yayınevi.
• Başkan, Ö. (1969). Yabancı dil öğretimi ilkeler ve çözümler. İstanbul Üniversitesi Basımevi.
• Čermák, F. (2001). Substance of idioms: perennial problems, lack of data or theory?. International Journal of Lexicography, 14(1), 1-20.
• Ceylan, A. (2009). En çok kullanılan deyimler sözlüğü. Elips Kitap.
• Cowie, A.P. (1981). The Treatment of Collocations and Idioms in Learner's Dictionaries. Applied Linguistics II (3), 223-235.
• Cruse, A. (2006). Glossary of semantics and pragmatics. Edinburgh University Press.
• Çalışkan, N. (2014). Semantik Prozodi Kavramı ve Türkçe Semantik Prozodi Örnekleri:“aksettirmek,... dan ibaret,... nin teki, karşı karşıya, varsa yoksa”. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken/Journal of World of Turks, 6(1), 139-160.
• Fernando, C. (1996). Idioms and idiomaticity. Oxford University Press.
• Fleischer, W. (1982). Phraseologie der deutschen gegenwartssprache. WEB, Leipzig.
• Fraser, B. (1970). Idioms within a transformational grammar. Foundations of language, 22-42.
• Gibbs, R. W. (1985). On the process of understanding idioms. Journal of psycholinguistic research, 14, 465-472.
• Gibbs, R. W. Jr. (1990). Psycholinguistic Studies on the Conceptual Basis of Idiomaticity. Cognitive Linguistics 1(4), 417-451.
• Gibbs, R. W. Jr. (1992). What Do Idioms Really Mean? Journal of Memory and Language 31(4), 485-506.
• Gibbs, R. W. Jr. (1993). Why idioms are not dead metaphors? C. Cacciari and P. Tabossi (Eds.) In Idioms: Processing, structure and interpretation. (pp. 57-77).
• Glucksberg, S. (1993). Idiom meaning and allusional content. C. Cacciari and P. Tabossi (Eds.) In Idioms: Processing, structure and interpretation. (pp. 3-26).
• Karaağaç, G. (2009). Türkçenin söz dizimi. Kesit.
• Kövecses, Z. & P. Szabó. (1996). Idioms: A view from cognitive semantics. Applied linguistics 17(3), 326-355.
• Kubbealtı Lugatı (t.y.). Misalli büyük Türkçe sözlük. 21.02.2025 tarihinde https://lugatim.com/ adresinden erişildi.
• Lakoff, G. (1987). Women, fire and dangerous things. The University of Chicago Press.
• Leah, C. (2014). Idioms-grammaticality and figurativeness. The Round Table, 1-11.
• Mäntylä, K. (2004). Idioms and language users: the effect of the characteristics of idioms on their recognition and interpretation by native and non-native speakers of English (No. 13). Jyväskylän yliopisto.
• McGlone, M. S., S. Glucksberg and C. Cacciari. (1994). Semantic Productivity and Idiom Comprehension. Discourse Processes 17(2), 167-190.
• Moon, R. (1998). Fixed expressions and idioms in English. Oxford University Press.
• Nunberg, G., Sag, I. A., & Wasow, T. (1994). Idioms. Language, 70(3), 491-538.
• Palmer, F. R. (1976). Semantics. Cambridge University Press.
• Philip, G. (2009). Idioms. In The Routledge Linguistics Encyclopedia, (pp. 268-271). Routledge.
• Püsküllüoğlu, A. (2004). Türkçe deyimler sözlüğü. Arkadaş Yayınları.
• Sağlık Bakanlığı (2022). Ulusal Beslenme Konseyi Yağ Bilim Komisyonu Raporu. Erişim Tarihi: 20.02.2025. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/saglikli-beslenme-ve-hareketli-hayat- db/Dokumanlar/Kitaplar/UBK_Yag_Bilim_Komisyonu_Raporu.pdf
• Saraçbaşı, M. E. (2010). Örnekleriyle büyük deyimler sözlüğü. Yapı Kredi Yayınları.
• Sert, G. (2019). Anlam alanı ve anlam ezgisi açısından eş anlamlı durum sıfatları: “muhtemel ve olası” örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 8(1), 93-121.
• Sezer, T., Sezer, B. (2013, Mayıs). TS Corpus: Herkes İçin Türkçe Derlem. Proceedings 27th National Linguistics Conference. Antalya, Kemer: Hacettepe University, English Linguistics Department. (Pp. 217-225).
• Sezer, T. (2016). Tweets Corpus: Building a Corpus by Social Media. Journal of Milli Eğitim Education and Social Sciences. 210, 621-633.
• Sezer, T. (2017). TS Corpus Project: An online Turkish Dictionary and TS DIY Corpus. European Journal of Language and Literature, 9(1), 18-24.
• Sinan, A. T. (2009). Deyimlerin yapısı değişir mi? Electronic Turkish Studies, 4(8).
• Subaşı, L. (1988). Dilbilimi açısından deyim kavramı ve Türkiye Türkçesindeki örneklerin incelenmesi [Yayımlanmamış doktora tezi] Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Swinney, D. A., & Cutler, A. (1979). The access and processing of idiomatic expressions. Journal of verbal learning and verbal behavior, 18(5), 523-534.
• Şahin, H. (2004). Türkçede organ isimleriyle kurulmuş deyimler. Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa.
• Türk Dil Kurumu (1992). Türkçe sözlük. TDK.
• Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe sözlük. TDK.
• Türk Dil Kurumu (2004). Türkçe sözlük. TDK.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe sözlük. TDK.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Güncel Türkçe sözlük. 21.02.2025 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Kirik, E., & Ufuk, Ş. P. (2019). Kâmûs-ı Türkî’den Çağdaş Türkiye Türkçesine Deyimlerde Anlam Değişmeleri (Semantic Changes in Idioms from Kamus-i Turki to Modern Turkish Language). Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD), 5(10), 139-162.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü, Multilingual.
• Veblen, T. B. (2016). Aylak sınıfın teorisi: kurumların iktisadi incelemesi. Heretik.
• Weinreich, U. (1969). Problems in the analysis of idioms. J. Puhvel (Ed.) In Substance and structure of language. (pp. 23-81).