Functions of -Din suffix in New Uyghur Turkish

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 1833 - 1855, 23.11.2025

Neşe Erenoğlu

https://doi.org/10.34083/akaded.1703085

Abstract

From past to present, affixes have increased the variety of expression in the language by assuming various functions in parallel with the evolution of the language. The suffix -Din in New Uyghur Turkish is one of these suffixes. Apart from its use in Kokturkish words such as ḳantın, öñdin, this suffix can be widely traced in Old Uyghur Turkic texts. The suffix underwent various transformations from Kokturkish to New Uyghur Turkish.
-Din suffix has a wide usage area in New Uyghur Turkish. Morphologically, the suffix is used both as an inflectional suffix and as a constructional suffix. In addition to its morphological functions, it also has semantic and syntactic functions.
When the literature on the suffix -Din in New Uyghur Turkish was reviewed, it was seen that the suffix had not been dealt with in its entirety in terms of morphological, semantic and syntactic aspects, and this situation led us to this study. The aim of our study is not to repeat the functions of the suffix -Din given in the grammars of New Uyghur Turkish, but to draw attention to the functions of the suffix that have not been touched upon before or have been little touched upon, and to try to address these functions in all aspects as much as possible.
For the study sample, a total of thirty-four works consisting of dictionaries, novels, poetry and story books were scanned, and the findings obtained from the scans were analyzed semantically, morphologically and syntactically and classified under three main headings.

Keywords

New Uyghur Turkish , -Din , function , case suffix , stereotyping

Yeni Uygur Türkçesinde -Din Ekinin İşlevleri

Abstract

Geçmişten günümüze ekler, dilin evrimine paralel biçimde türlü işlevler yüklenerek dildeki anlatım çeşitliliğini artırmıştır. Yeni Uygur Türkçesindeki -Din eki, bu durumdaki eklerdendir. Köktürkçede ḳantın, öñdin gibi kalıplaşmış kelimelerdeki kullanımlarının dışında bu ek, yaygın olarak Eski Uygur Türkçesi metinlerinden beri izlenebilmektedir. Söz konusu ek, Köktürkçeden Yeni Uygur Türkçesine kadar çeşitli dönüşümler geçirmiştir.
-Din ekinin Yeni Uygur Türkçesinde geniş bir kullanım alanı vardır. Ek, morfolojik açıdan hem çekim eki hem de yapım eki olarak kullanılmaktadır. Morfolojik işlevlerinin yanı sıra semantik ve sentaktik işlevleri de bulunmaktadır.
Yeni Uygur Türkçesindeki -Din ekiyle ilgili literatür tarandığında ekin morfolojik, semantik ve sentaktik açıdan bütünüyle ele alınmadığı görülmüş, bu durum bizi ilgili çalışmaya sevk etmiştir. Çalışmamızın amacı, Yeni Uygur Türkçesi gramerlerinde verilen -Din ekinin işlevlerini yinelemek değil, ekin daha önce değinilmemiş yahut az değinilmiş olan işlevlerine dikkat çekmek ve bu işlevleri mümkün olduğunca tüm yönleriyle ele almaya çalışmaktır.
Çalışma örneklemi için öncelikle sözlük, roman, şiir ve hikâye kitaplarından oluşan toplam otuz dört eser taranmış, taramalardan elde edilen bulgular semantik, morfolojik ve sentaktik açıdan incelenerek üç ana başlık altında sınıflandırılmıştır.

Keywords

Yeni Uygur Türkçesi , -Din , işlev , hâl eki , kalıplaşma

References

• Acarlar, K. (1971). Çıkma durumunda (“den” halinde) sözcüklerin tümcede türlü kullanışları. Türk Dili, XXIV(235), 34-37.
• Alan, N. (2021). +{DAn} Durum biçim birimi (yükleyenlerin üye yapısı ve anlamsal rolleri). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2010). Türkçede cihet mefhûmu ve bunun ile ilgili tabirler. Journal of Turkology, 14, 1-24.
• Ay, Ö. (2021). Çağdaş Türk lehçeleri-I. E. Boz (Ed.), Gazi Kitabevi.
• Baki, A. (1983). Hazirqi zaman Uyğur tili. Milletler Neşriyatı.
• Bang, W. (1980). Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji mektupları (1925-1934) Ş. Tekin (Çev.). Atatürk Üniversitesi.
• Bilgegil, M. K. (1963). Türkçe dilbilgisi edebiyat bilgi ve teorilerine giriş. Güzel İstanbul Matbaası.
• Börekçi, M. (2007). Türkçede hâl eklerinin işlevsel olarak sınıflandırılması üzerine bir deneme. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı bildirileri I 24-29 Eylül 2000 içinde (s. 245-276), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk yazı dilleri 2 Güneydoğu/Karluk grubu. Akçağ Yayınları.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2017). Çağdaş Türk lehçeleri. Akçağ Yayınları.
• Demirez Güneri, A. (2007). Yeni Uygur Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Doğan, L. (2016). Uygur Türkçesi grameri. Paradigma Akademi.
• Ediskun, H. (2007). Sesbilgisi - biçimbilgisi - cümlebilgisi Türk dilbilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eraslan, K. (1999). Çıkma hâli (ablativ) ekinin oluşumu. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996 içinde (s. 381-385), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2000). L, n, r’den sonra niçin t. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 191-194.
• Ergin, M. (2000). Edebiyat ve eğitim fakültelerinin Türk dili ve edebiyatı bölümleri için Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ayraç Yayınevi.
• Güneş, S. (2003). Türk dili bilgisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Matbaası.
• Harbalioğlu, N. (2018). Türkiye Türkçesindeki göre edatı ile Yeni Uygur Türkçesindeki köre edatına dair. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7(3), 1558-1572.
• Hatiboğlu, V. (1974). Türkçede eklerin kökeni. Türk Dili, XXIX(268), 331-340.
• İmin, E. (2003). Hazirqi zaman Uyğur tili. Şincan Halk Neşriyatı.
• Kahraman, T. (2007). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki ad çekim ekleri ve bunların işlevleri. Kanyılmaz Matbaası.
• Karaağaç, G. (2009). Türkçenin söz dizimi. Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (2004). Türkçede söz dizimi. Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2012). Türkçede “-DAn biri” yapılı kelime grupları üzerine. Dil Araştırmaları, 11(11), 9-15.
• Karataş, M. (2019). Her yönüyle Türk dili. Kimlik.
• Kaydarov, A. T. vd. (1966). Hazirqi zaman Uyğur tili II morfologiya ve sintaksis. Kazak SSR Penler Akademiyası Uygurşunaslik Bölümi.
• Kaymaz, Z. (1991). Eski Anadolu Türkçesinde sayı adları ve kullanılışları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 39(1991), 5-17.
• Korkmaz, Z. (2011). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuznetsov, P. İ. (1995). Türkiye Türkçesinin morfoetimolojisine dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 43, 193-262.
• Nesrulla (1981). Hazirqi zaman Uyğur tili. Şincan Halk Neşriyatı.
• Özkan, M. & Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi söz dizimi. 3F Yayınevi.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Palmer, F. R. (2001). Semantik. R. Ertürk (Çev.). Kitabiyat.
• Richard, M. (2015). Semantik. H. Kayıkçı (Çev.). İtalik.
• Seper, S. & Yolboldı, N. (2002). Hazirqi zaman Uyğur tili (tüzitilgen nusqisi). Şincan Halk Neşriyatı.
• Serebrennikov, B. A. & Gadjieva, N. Z. (2011). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı tarihî grameri. T. Hacıyev & M. Öner (Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sev, G. (2007). Tarihî Türk lehçelerinde hâl ekleri. Akçağ Yayınları.
• Şahin, E. (2013). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde üleştirme sayıları. Dil Araştırmaları, 12, 97-116.
• Şimşek, R. (1987). Örneklerle Türkçe sözdizimi tümceler-belirtme öbekleri-çözümleme. Kuzey Gazetecilik Matbaacılık.
• Tehur, A. A. vd. (2010). Hazirqi Zaman Uygur Tili 2. Şincan Halk Neşriyatı.
• Tohti, A. (1986). Hazirqi zaman Uyğur tili. Şincan Maarip Neşriyatı.
• Tömür, H. (1993). Hazirqi zaman Uyğur tili grammatikisi (morfologiye). Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1990). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti a-p. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1991). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti t-x. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1992). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti d-f. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1994). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti q-l. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1995). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti m-ü. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1999). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti w-y. Milletler Neşriyatı.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 355-428), Akçağ.
• Zülfikar, H. (2012). Yapım eki gibi kullanılan bulunma durumu eki. Türk Dili Dergisi, 2(723), 208-219.
• Taranan Eserler
• Abdulvahit Kaşgarlı, R. (2016). Çağdaş Uygur hikâyelerinden seçmeler. N. Harbalioğlu (Ed.). Gazi Kitabevi.
• Behram, C. (2006a). Amet ve apet 2. Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, C. (2006b). Hékayilerdin tallanma. Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, C. (2012). Tağ cudunliri. Şincan Halk Neşriyatı.
• Çopani, M. E. (2007). Semender (tarixiy roman). Şincan Halk Neşriyatı. Eli, A. (2000). Apaq Xoca 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Erkut, Ö. A. (2012). Padiçi Vañ (tarixiy roman). Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Hahn, R. F. & İbrahim, A. (1991). Spoken Uyghur. University of Vashington Press.
• Harbalioğlu, N. (2018). Çağdaş Uygur edebiyatında iz bırakan bir yazar: Calalidin Behram. R. Abdulvahit Kaşgarlı (Ed.), Uygur Türklerinde bir bilge Prof. Dr. S. Mahmut Kaşgarlı armağanı içinde (s. 229-244), Gazi Kitabevi.
• Harbalioğlu, N. (2022). Nimşehit ve şiirleri (giriş-inceleme-çeviri yazı-aktarma). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hoşur, M. (2015). Tolun Ay. Şincan Yaşlar Ösmürler Neşriyatı.
• İmin, T. (2012). Lale. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• İnayet, A. (2004). Uygur halk destanları I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, A. (2013). Uygur halk destanları II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İsrail, H. (2010). Halide İsrail eserleri 1-keçmiş. Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Kadir, A. (2013). Xan koçisi. Şincan Halk Neşriyatı.
• Kerimiy, H. M. (2015). Sultan Abdureşidxan. Şincan Halk Neşriyatı.
• Litip, M. (2000). Ana nesihiti. Şincan Halk Neşriyatı.
• Niyaz, Y. (2006). Seskiniş. Milletler Neşriyatı.
• Obulkasım, M. (2014). Şérin Dorğa. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Ötkür, A. (1986). İz. Şincan Halk Neşriyatı.
• Ötkür, A. (1995). Oyğanğan zémin 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Sabir, Z. (1998). Avral şamalliri. Şincan Halk Neşriyatı.
• Sabir, Z. (2009). İzdiniş 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Seidi, T. (2009). Baldur turğan ğunçe. Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı.
• Seper, S. & Yolboldı, N. (2002). Hazirqi zaman Uyğur tili (tüzitilgen nusqisi). Şincan Halk Neşriyatı
• Talip, A. (2009). Keç küzdiki şivirğan. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Turdi, E. (2005). Hayat şundaq. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Turdi, E. (2010). Kona koça. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1990). Uyğur Tiliniñ İzahliq Luğiti a-p. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1991). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti t-x. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. & Geyurani, G. (1995). Uyğur tiliniñ izahliq luğiti m-ü. Milletler Neşriyatı.
• Yıldız, N. (2001). Hemra ve Hurlika hikâyesinin üç eş-metni üzerinde bir değerlendirme. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Yunus, T. (1996). Melike Amannisa Xanim. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.