NEOLİBERALLEŞME DÖNEMİNDE TÜRK KAMU YÖNETİMİNİN MERKEZİLEŞME SÜRECİ: 1980’Lİ YILLARDA YÖNETSEL MERKEZİLEŞMENİN ARAÇLARI

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 13, 267 - 295, 31.05.2020

Recep Aydın

Öz

Pek çok ülkeyi kökten etkileyecek bir dönüşüm yaratan neoliberalizmin kuruluşunda, hükümetler devlet güç ve imkanlarından etkin bir biçimde yararlanmışlardır. Diğer deyişle neoliberalizm, gerekli toplumsal ve ekonomik ilişkilerin kuruluşunda devlete kimi yeni işlevler yüklemiştir. Devletin bu yeni işlevlerinin kamu yönetiminde de etkileri söz konusudr. Dönüşüm süreci, Türkiye’de neoliberal politikaların başlangıcı olarak ele alınabilecek olan 24 Ocak Kararları başlamıştır. Neoliberalleşme sürecinde Türkiye’de de hükümetler devlet güç ve imkânları etkin bir biçimde kullanmışlardır. Bu süreçte kamu yönetimi neoliberalizmin inşasına uygun hale getirilerek Başbakanlık odağında yeniden teşkilatlandırılmıştır. Çalışma, neoliberalleşme sürecini yönetmek üzere merkezileştirilmiş bir idari yapının oluşumunu analiz etme amacını gütmektedir. Bu analizde kamu yönetiminin temel bilgi kaynakları olarak mevzuattan, kamu yönetimi literatüründen ve Türk siyasal hayatına dair kaynaklardan yararlanılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde merkezileşme sürecini siyasal bir bağlamda ele alan yazın üzerinde durulacaktır. İkinci bölümde neoliberalizm, devletin neoliberalizmin inşasındaki rolü ve Türk kamu yönetimi arasındaki ilişki incelenecektir. Son bölümde ise Türkiye’de gerçekleşen başbakanlık odaklı merkezileşme sürecini mümkün kılan araçlara yoğunlaşılacaktır. Kanun hükmünde kararnameler, bütçe dışı fonlar, ekonomi yönetiminin merkezileşmesi ve bürokrat tipolojisinin dönüşümü başlıklarıyla merkezileşmenin araçları analiz edilecektir. 

Anahtar Kelimeler

merkezileşme, başbakanlık, Türk kamu yönetimi, neoliberalizm

THE CENTRALISATION PROCESS OF THE TURKISH PUBLIC ADMINISTRATION IN NEOLIBERALIZATION PERIOD: MEANS OF THE ADMINISTRATIVE CENTRALIZATION IN THE 1980S

Öz

The governments establishing the neo-liberal social regimes, which caused a radical change that influenced most of the countries, widely wielded from the state power. Neo-liberalism, in other words, imposed new functions on the states in order to construct required social and economic relations. The new functions of the state also influenced the public administration. A transformation process began with the decisions of the Cabinet published on 25th January 1980 which can also be considered as the starting point of the implementation of neoliberal policies in Turkey. During the neo-liberalization process, similar to many other examples, the governments actively used the state power. In this process, in order to establish the neoliberalism, the administrative apparatus was adjusted, re-organized and centralized in the organization of Prime Ministry. This study aims to analyze the shaping of the centralized administration to direct the neo-liberalization process in Turkey. In this respect, the study made use of the main sources in the field of public administration which are legislation and regulations, the administration literature, as well as the field of Turkish political history. The first part gives a brief of the literature that analyzing the centralization process within a political frame and contributes to defining the administrative and political centralization within this context. The second part deals with the relations between neoliberalism, the role of the state power in establishing the neoliberal relations, and public administration. The last part focuses on the main means of the centralization process that the Prime Ministry was in the focal point. It analyzes the centralization mechanisms, namely, legislative decrees, extra-budgetary funds, the centralization of the decision-making process for economic policies, and transformation of bureaucrat typologies, in the neo-liberalization process.

Kaynakça

• Akçay, Ü. (2007). Kapitalizmi Planlamak: Türkiye’de Planlama ve DPT’nin Dönüşümü. İstanbul: SAV Sosyal Araştırmalar Vakfı.
• Aslan, O. E. (1998). Devlet Planlama Teşkilatı: 1980 Sonrası Dönüşüm. Amme İdaresi Dergisi, 31(1). ss.103–123.
• Aydın, R. (2017). 1980’li Yıllarda Türkiye’de Siyasal İktidar ve Bürokrasi İlişkisi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aydın, R., ve Demirelli, L. (2018). Türk Siyasal Hayatındaki Tarihsel Kırılmaların Bürokrasi Yazınına Yansıması. İçinde V. Erat, C. Ekiz, ve İ. Arap (Ed.), Quo Vadis: Kamu Yönetimi (ss. 103–135). Ankara: Nika.
• Bahçe, S. (2008). Şikago Oğlanları. İçinde F. Başkaya ve A. Ördek (Ed.), Ekonomik Kurumlar ve Kavramlar Sözlüğü: Eleştirel Bir Giriş (ss. 1065–1075). İstanbul: Özgür Üniversite.
• Bayramoğlu, S. (2005). Yönetişim Zihniyeti: Türkiye’de Üst Kurullar ve Siyasal İktidarın Dönüşümü. İstanbul: İletişim.
• Bayramoğlu-Özuğurlu, S. (2009). Türkiye’de Devletin Dönüşümü: Parlamenter Popülizmden Piyasa Despotizmine. İçinde N. Mütevellioğlu ve S. Sönmez (Ed.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm (ss. 261–302). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Beaud, M. (2015). Kapitalizmin Tarihi: 1500-2010. İstanbul: Yordam.
• Birand, M. A., ve Yalçın, S. (2012). The Özal: Bir Davanın Öyküsü. İstanbul: Doğan Kitap.
• Birand, M. A., Yalçın, S., ve Akinan, S. (2000). Özallı Yıllar Belgeseli.
• Boratav, K. (2005a). 1980’li Yıllarda Türkiye’de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm. Ankara: İmge.
• Boratav, K. (2005b). Türkiye İktisat Tarihi: 1908-2005. Ankara: İmge.
• Candan, T. K. (2014). Neoliberal Labaratuvar Şili: Türkiye ile Benzerlikler, Farklar, Kıyaslar. Ankara: NotaBene.
• Curtis, B. (2016). Class, Neoliberalism and New Zealand. Social Space, 2016–1(11). ss.1–23.
• Çakan, I. (2006). Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Kamu Yönetiminin Modernleşmesi: Merkezileşme. Amme İdaresi Dergisi, 39(4). ss.45–73.
• Çiner, C. U., ve Karakaya, O. (2013). Merkez–Yerel İlişkileri ve Mülki İdarenin Dönüşümü. SBF Dergisi, 68(2). ss.63–93.
• Çölaşan, E. (1983). 24 Ocak: Bir Dönemin Perde Arkası. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Demirelli, L. (Ed.). (2013). Kanun Hükmünde Kararnameler İle Yönetim Çalıştayı. Ankara: Ankara Üniversitesi SBF KAYAUM.
• Dik, E. (2017). Türkiye’de Bakanlık Sisteminin Geleceği. Ankara: İmge.
• Dikmen, A. A. (2000). Küresel Üretim, Moda Ekonomileri ve Yeni Dünya Hiyerarşisi. Toplum ve Bilim, 86(Güz). ss.281–303.
• Dikmen, A. A. (2013). Makine, İş, Kapitalizm ve İnsan. Ankara: Pratika.
• Dowd, D. (2013). Kapitalizm ve Kapitalizmin İktisadı: Eleştirel Bir Tarih. İstanbul: Yordam.
• Erken, T. (1993). Türkiye’de Bütçe Dışı Fonlar. Maliye Dergisi, (114 (Temmuz-Eylül). ss.37–61.
• Gözler, K. (2000). Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukukî Rejimi. Bursa: Ekin.
• Güler, B. A. (2000). Yerel Yönetimleri Güçlendirmek mi? Ademi merkeziyetçilik mi? Çağdaş Yerel Yönetimler, 9(2). ss.14–29.
• Güler, B. A. (2005a). Devlette Reform Yazıları: Dünya’da ve Türkiye’de Ekonomik Liberalizasyondan Siyasi-İdari Liberalizasyona. Ankara: Paragraf.
• Güler, B. A. (2005b). Yeni Sağ ve Devletin Değişimi: Yapısal Uyarlama Politikaları 1980-1995. Ankara: İmge.
• Harvey, D. (2006). Postmodernliğin Durumu. İstanbul: Metis.
• Harvey, D. (2015). Neoliberalizmin Kısa Tarihi. İstanbul: Sel.
• Hobsbawm, E. (2011). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991: Aşırılıklar Çağı. İstanbul: Everest Yayınları.
• Kansu, G. (2004). Planlı Yıllar: Anılarla DPT’nin Öyküsü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karahanoğulları, O. (1997). Kanun Hükmünde Kararname Çıkarma Yetkisi. SBF Dergisi, 52(1). ss.387–433.
• Karasu, K. (2009). Yeni Bir Tür Merkezileşmenin Aracı Olarak Bölge Kalkınma Ajansları. Memleket Mevzuat, (Nisan). ss. 24–33.
• Kazgan, G. (2013). Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keskin, N. E. (2009). Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi. Ankara: Tan.
• Laurell, A. C. (2015). Three decades of neoliberalism in Mexico: The destruction of society. International Journal of Health Services, 45(2). ss.246–264.
• Munck, R. (2014). Neoliberalizm ve Siyaset, Neoliberalizmin Siyaseti. İçinde A. Saad-Filho ve D. Johnston (Ed.), Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki (ss. 106–122). İstanbul: Yordam.
• Oyan, O., ve Aydın, A. R. (1991). Türkiye’de Maliye ve Fon Politikaları. Ankara: Adam.
• Oyan, O., Aydın, A. R., ve Konukman, A. (1991). Türkiye’de Fon Sisteminin Kamu Kesimi İçindeki Yeri ve Ekonomik Etkileri. Ankara: TOBB.
• Ozan, E. D. (2012). Gülme Sırası Bizde: 12 Eylül’e Giderken Sermaye Sınıfı Kriz ve Devlet. İstanbul: Metis.
• Övgün, B. (2016). Kamu Yönetimi Reformunda Bir Açmaz: Yerelleşme mi, Merkezileşme mi? Mülkiye Dergisi, 40(3). ss.159–180.
• Özal, T. (1993). Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Turgut Özal’ın II. İzmir İktisat Kongresi Açılış Oturumu Konuşmaları (2-7 Kasım 1981). İçinde: T. Özal, Değişim “Belgeleri” (ss. 47-62). İstanbul: Kazancı Matbaacılık.
• Özal, T. (1993). Değişim “Belgeleri”. İstanbul: Kazancı Matbaacılık.
• Özçelik, P. K. (2011), 12 Eylül’ü Anlamak. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 66 (1). ss. 74–93.
• Reyhan, C. (2007). Osmanlı’da İki Tarz-ı İdare: Merkeziyetçilik-Adem-i Merkeziyetçilik. İmge Kitabevi.
• Saad-Filho, A., ve Johnston, D. (2014). Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki (Ed. T. Öncel). 2. Baskı. İstanbul: Yordam.
• Savran, S. (1987). 1960, 1971, 1980: Toplumsal Mücadeleler, Askeri Müdahaleler. 11. Tez, (6). ss.132–168.
• Sezen, S. (1999). Türkiye’de Planlama: Devletçilikten Özelleştirmeye. Ankara: TODAİE.
• Tan, T. (1995). Türk Hukukunda Kanun Hükmünde Kararname Uygulaması ve Sorunları. SBF Dergisi, 50(1). ss.335–353.
• Tanör, B. (2000). Siyasal Tarih (1980-1995). İçinde Türkiye Tarihi 5: Bugünkü Türkiye 1980-1995 (ss. 23–155).
• Taşcıer, A. M. (2018). Neoliberalizmde Merkezileşme-Yerelleşme Gerilimi: İl Özel İdareleri, YİKOB Örnekleri ve Yerelde Merkezileşme. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(14). ss.650–662.
• TBMM Tutanak Dergisi (1983). 17. Dönem, 1. Yasama Yılı, 10. Birleşim (19 Aralık).
• Türkcan, E. (2010). Türkiye’de Planlamanın Yükselişi ve Çöküşü (1960-1980): Attila Sönmez’e Armağan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yentürk, N. (1993). Post-Fordist Gelişmeler ve Dünya İktisadî İşbölümünün Geleceği. Toplum ve Bilim, (56–61). ss. 42–56.
• Yılmaz, Uçar A. (2016). Türkiye’de Stratejik Planlamanın Kuruluş Süreci Üzerinden Planlamada Dönüşümün Çözümlenmesi. Mülkiye Dergisi, 40(2). ss.5–42.
• www.mevzuat.gov.tr.
• www.resmigazete.gov.tr.
• www.tbmm.gov.tr.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp. (E: 05.11.2019).
• http://dergipark.org.tr/tr/search?q=MERKEZ%C4%B0LE%C5%9EME&section=articles, (E: 05.11.2019).