GAZZALİ DÜŞÜNCESİNDE EĞİTİMİN FITRAT VE MİZAÇ İLE İLİŞKİSİ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 23 - 38, 29.06.2020

Ümmügül Betül Kanburoğlu Ergün

Öz

İnsanın eğitim vasıtasıyla değişebildiği ve dönüşebildiğini ifade eden eğitimin imkanı meselesi, büyük ölçüde insan tabiatının mahiyeti çerçevesinde tartışılır. Çünkü insan tabiatı, eğitimin işleyeceği yatkınlık ve istidatları ifade eder. Bu çalışmada Ġazzâlî düşüncesinde insanın aslî tabiatlarını ifade eden fıtrat ve mizacın anlamları, nasıl farklılaştıkları ve bunların eğitim süreci açısından nasıl anlaşılabileceği üzerinde durulmaktadır. Çalışmada bu iki kavrama odaklanılmasının amacı, fıtrat ve mizacın Ġazzâlî düşüncesinde eğitimin kapsamı ve içeriğini belirleyen merkezî kavramlardan olmasıdır. Çalışma, literatürde bu kavrama Ġazzâlî özelinde odaklanan sınırlı sayıda çalışma olduğu için büyük ölçüde birincil kaynakların değerlendirilmesine dayanmaktadır.
Ġazzâlî düşüncesinde fıtrat ve mizaç, eğitimin mümkün olduğunu ifade etmekle birlikte, onun sınırlarını da belirler. İnsanı ruh ve bedenden müteşekkil bir varlık olarak gören Ġazzâlî’ye göre fıtrat, insanın ruhî yönünün tabiatını ifade ederken; mizaç, insanın bedenî yönünün tabiatına işaret eder. Ġazzâlî fıtratı farklı anlamlarda kullanıyor olsa da onun fıtrata yüklediği asıl anlam, tüm insanların yaratıcısını bilme istidadıdır. İnsanların bu dünyaya gelirken fıtratlarında hazır buldukları bu istidat, insana yaratıcısını ve eşyâyı tanımanın imkanını sunar ve her insan için ortaktır. Mizaç ise fıtrattan farklı olarak Ġazzâlî düşüncesinde tek bir anlamda kullanılır: Mizaç, insanın karakter özelliklerinin ve yatkınlıklarının en genel ifadesidir. Ġazzâlî’nin büyük ölçüde İbn Sînâ felsefesinden tevarüs ettiği mizaç anlayışına göre her insanın mizacı farklıdır. Fıtratın aksine her insan için biricik olan mizaç, aynı zamanda eğitimin sınırını belirleyen unsurdur.

Anahtar Kelimeler

fıtrat, mizaç, Gazzâlî

Kaynakça

• Aksu, İbrahim. “İbn Sînâ Felsefesinde Mizaç-Ahlâk İlişkisi”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. 125-154. Ankara: İLEM Kitaplığı & Nobel Yayın, 2016.
• Attas, Seyyid Muhammed Nakib. İslâm Metafiziğine Prolegomena. çev. İlker Kömbe. İstanbul: Küre Yayınları, 2016.
• Attas, Syed Muhammad Naquib. The Concept of Education in Islâm. Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1991.
• Bircan, Hasan Hüseyin. İslâm Felsefesinde Mutluluk. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Muʿcemu’t-taʿrîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-faḍîle, ts.
• Ġazzâlî. el-Maḳṣâdu’l-ʾesnâ fî şerḥi’l-esmâi’l-ḥusnâ. haz. Ahmed Kabânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Ġazzâlî. el-Meʿârifu’l-ʿaḳliyye. thk & inc. ʿAli İdrîs. Ṣafâḳes-Tunus: el-Teʿâḍudiyyetu’l-ʿummâliyye, 1988.
• Ġazzâlî. el-Munḳıẕu mine’d-ḍalâl. thk. Nûrşîf Abdurraḥîm Rifʿat. Washington, D.C.: The Council for Research in Values and Philosophy, 2001.
• Ġazzâlî. er-Risâletu’l-leduniyye. haz. Riyâḍ Muṣṭafâ el-ʿAbdullah. Dımaşk: Dâru’l-hikme, 1406/1986.
• Ġazzâlî. Meʿâricu’l-ḳuds fî medârici maʿrifeti’n-nefs. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-kutubi’l-ʿilmiyye, 1409/1988.
• Ġazzâlî. Kimyâ-yı saʿâdet [Mutluluğun Formülü]. çev. Ali Arslan. 2 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2004.
• Ġazzâlî. İḥyâu ʿulûmu’d-dîn. thk. Komisyon. 10 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-minhâc, 3. Basım, 1437/2016.
• Ġazzâlî. “İlcâmu’l-avâm ʿan ʿilmi’l-kelâm”. Kelâm ve Halk. nşr. & çev. & inc. Mahmut Kaya, M. Cüneyt Kaya. 29-100. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Ġazzâlî. Yolculuk Azığı [Zâdü’l-âḫira]. çev. Muzaffer Özcanoğlu. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2015.
• Griffel, Frank. “al-Ghazâlî’s Use of ‘Original Human Disposition’ (fıtra) and its Background in the Teachings of al-Fârâbî and Avicenna”. The Muslim World 102/1 (Jan. 2012), 1-32. (DOI: 10.1111/j.1478-1913.2011.01376.x)
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/47-48. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Kanburoğlu Ergün, Ümmügül Betül. Kemâl Kavramı Bağlamında Ġazzâlî Düşüncesinde Eğitim. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ḳurʾân-ı Kerîm.
• Kuşlu, Harun – Aydın, Metin. “Galen Düşüncesinde Mizacın Ahlâka Tesiri”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki - Kübra Bilgin Tiryaki. 9-30. Ankara: İLEM Kitaplığı & Nobel Yayın, 2016.
• Tiryaki, M. Zahit - Bilgin Tiryaki, Kübra (ed.). İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. Ankara: İLEM Kitaplığı & Nobel Yayın, 2016.