GÜRCİSTAN’IN GURİA BÖLGESİ’NDE, AHŞAP ÇANDI CAMİ ÖRNEĞİ: ZOTİ CAMİİ (ზოტის მეჩეთი)

Year 2023, Issue: 25 - ., 141 - 180, 31.08.2023

Mustafa Kaya

https://doi.org/10.33404/anasay.1315491

Abstract

Ahşap camiler, İslam’ın erken dönemlerinden beri inşa edilmektedir. Nitekim İslam mimarisinin ilk mabedi Mescid-i Nebevi (Miladi 654) hurma ağacından ahşap direkli olarak inşa edilmişti. Orta Asya’da, Türklerin İslam dinini benimsemesi ile ahşap camiler inşa ettiği bilinmektedir. Bu gelenek, Karahanlılar (9.-13.yy) ile başlayıp, Gazneliler (10-12.yy) ve Selçuklular (11. yy) döneminde anıtsal ve zengin örneklerini vermiştir. Anadolu’ya Selçuklu döneminde taşındığı bilinen ahşap camiler, Beylikler ve Osmanlı döneminde kendine has bir yorum ve kimlik kazanmıştır.
Bu makale, Gürcistan’ın Guria Bölgesi kırsalında arazi çalışmamız ile tespit edilen Zoti Camii’ni içermektedir. Cami, kitabesine göre 1907 yılında Çarlık Rusyası Dönemi’nde ve Osmanlı mimari geleneğinde inşa edilmiştir. Yapı, özgün dokusunu koruyarak ulaşmıştır. Ahşap çandı camiler grubunda incelenen Zoti Camii, plan, mimari ve süsleme özellikleri ile yakın çevrede Acara ve Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi camileri ile benzerlikleri tespit edilmiştir. Camideki süslemelerin, üslup ve teknik yönden Ahıska, Karadeniz ve kısmen de olsa Doğu Anadolu camileri ile benzer olduğu izlenmektedir.
Çalışmanın amacı, daha öncesinde Sanat Tarihi araştırmalarına konu olmayan Zoti Camii’nin, Türk-İslam sanatındaki yeri ve önemini belirleyerek, çandı camilerin Karadeniz Bölgesi’ndeki üslubunu takip edebilmektedir. Bu çalışmada cami; plan, mimari ve süsleme özellikleri Sanat Tarihi disiplini çerçevesinde detaylı olarak tanıtılmış, görseller ve çizimler ile desteklenmiştir. Makalede, Zoti Camii örneği ışığında yapının çağdaş ve yakın çevredeki cami örnekleri ile etkileşim ve farklılıkları belirlenmeye çalışılmıştır.

Keywords

Anahtar Kelimeler: Gürcistan/Acara, Türk-İslam Sanatı, Çandı Cami, Süsleme, Oyma Tekniği, Kalem İşi Tekniği

EXAMPLE OF WOODEN ÇANDI MOSQUE İN GURİA REGİON OF GEORGİA: ZOTİ MOSQUE (ზოტის მეჩეთი)

Abstract

Wooden mosques have been built since the early days of Islam. As a matter of fact, the first temple of Islamic architecture, Masjid an-Nabawi (Gregorian 654), was built with a wooden pole made of date palm. It is known that in Central Asia, the Turks built wooden mosques after they embraced Islam. This tradition, started with the Karakhanids (9th-13th century) and gave monumental and rich examples during the Ghaznavid (10-12th century) and Seljuk (11th century) periods. Wooden mosques, which are known to have been moved to Anatolia during the Seljuk period, gained a unique interpretation and identity during the Principalities and Ottoman periods.
This article includes the Zoti Mosque, which was determined by in the rural area of the Guria Region, Georgia, borders on our country. According to its inscription, it was built in the Tsarist Period in 1907, in the Ottoman tradition. The mosque significantly preserves its original texture. In terms of architectural and ornamental style, it has been determined that Turkey is similar to the Eastern Black Sea and Ahiska mosques in the immediate vicinity. It has been determined that the mosques in the Eastern Black Sea Region of Turkey and in the Adjara and Ahıska regions of Georgia are similar in terms of architectural and ornamental style. However, the wood applied in the Black Sea Region is in çandı (ready-made timber cut according to the interlocking method without nails) mosque tradition. The aim of our study is to reveal the position, place and importance of Zoti Mosque, which is among wooden mosques and had not been the subject of art history research previously. In the study, the plan, architectural and ornamental features of the mosque were introduced in detail within the framework of art history discipline and supported with visuals and drawings. In the article, in the light of Zoti Mosque, the interaction and differences of the building with contemporary and nearby examples were tried to be determined.

Keywords

Georgia/Adjara, Turkish-Islamic Art, Wood Timber-Framing Mosque, Technique, Decoration, Carving Technique, Hand-drawn Techniqu

References

• Akar, A. (1969). Tezyini Sanatlarımızda Vazo Motifleri. Vakıflar Dergisi, (8), 267-271.
• Aktuner, A. M. (2018). Posof ve Çevresindeki Tarihi Camiler. The Journal of Academic Social Science Studies, 68, 235-255.
• Alkan, G. (2019). Destekli Bağdadi Kubbeli 19. Yüzyıl İstanbul Camileri. Sosyal, Beşerî ve İdari Bilimler Dergisi, 2 (5), 303-326.
• Altıer, S. (2019). Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, 26 (17), 149-202.
• Altın, A. (2021). Türk-İslam Kubbelerinde Çarkıfelek Formları. Sanat Tarihi Yıllığı, 30, 29-80.
• Arık, R. (1977). Batılılaşma Dönemi Türk Resim Sanatı (1700-1850). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Arslan, M. (2020). Anadolu Türk Mimarisinde Zülfikar Tasvirleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 95, 235-275.
• Atak, E. (2018). Osmanlı Mimarisinde Lâle Devri Üslûbu (Anadolu'daki Yansımalar), Electronic Turkish Studies, 13 (10), 60-61.
• Aydın H. & Perker, Z. S. (2017). Trabzon’dan Ahşap Bir Cami Örneği: Of-Bölümlü Mithat Paşa Camii, Journal of History Culture and Art Research, 2 (6), 457-472.
• Ateş, E. (2017). Kraliçe Tamara (Tamar) Devri (1184-1213) Gürcü Dış Politikası ve Bölgedeki Yansımaları, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2 (32), 386.
• Aytekin, O. (1999). Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Eserler. I. Baskı, Ankara: T.T.K. Yayınevi.
• Aytekin, O. (2017). “Artvin” Sevgi ve Sabır Abideleri (Doğu Karadeniz Camileri), (s. 10-74), Atilla Alp Bölükbaşı (Haz.), Rize: Çaykur Yayını.
• Aytekin O. & Kaya, M. (2019). Acara Bölgesi Geleneksel Ahşap Cami Mimarisi ve Tiflis Etnografya Müzesi’nde Bulunan Çikuneti Camisi Üzerine Bir Değerlendirme, ISPEC 3. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Kongresi, 20 Aralık- 22 Aralık, Van, 2019, 1196-1232.
• Aytekin O. (2017). Gürcistan’daki Tarihi Camilerin Türk-İslam Sanatındaki Yeri, Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (155-176), İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.
• Aytekin, O. (2015). Gürcistan’daki Osmanlı ve Sonrasına Ait Taşınmaz Kültür Varlıkları, Yeni Türkiye, Kafkaslar Özel Sayısı VIII, 78, 138-145.
• Aytekin, O. (2022). Gürcistan-Ahaltsihe (Ahıska) Kale-Kentinin Türk-İslam Eserleri Açısından Bir Değerlendirmesi. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, (4), 1-26.
• Aytekin, S. N. (2022). Artvin İli, Şavşat İlçesi’ndeki Ahşap Camilerin Mimari Özellikleri, Koruma Sorunları Ve Koruma Yaklaşım Önerileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Azizsoy, A. & Özkurt, M. (2021). Rize Ahşap (Çantı) Camilerinde Bezeme Üslubu, Sanat Tarihi Dergisi, 30 (2), 885-929.
• Baramidze, R. (2010). The Muslim Monuments of Worship (მუსლიმური საკულტი ძეტლები), Tina Shioshvili (Ed.), Batumi (Adjara), Gürcü Çalışmaları, Beşeri Bilimler ve Sosyal Bilimler Vakfı, Batumi/Georgia: Şota Rustaveli Vakfı Yayını.
• Başkan, S. (2008). Geleneksel Doğu Karadeniz Evleri, Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (52), 41-90.
• Bay, A. (2017). Osmanlı Dönemi Batum, Gönye, Acara ve Maçahel Vakıfları, Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu, (Editör: Fahameddin Başar ve Murat Kasap) , İstanbul: Gürcü Dostluk Derneği Yayını, 129-154.
• Bayraktar M. S. (2016). Samsun’da Türk Devri Mimarisi. Samsun: Canik Belediyesi Yayını.
• Bayhan, A. A. (2009). Ordu’da Bazı Tarihi Ahşap (Çantı) Camiler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (7), 55-84.
• Bayhan, A. A. (2019). Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri. Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Bayhan, A. A. (2019). Ordu Yöresinde 2017’de Belirlenen Ahşap Çantı Cami Örnekleri. Akdeniz Sanat Dergisi, 13, 17-35.
• Berdzenişvili N. & Canaşia, S. (2000). Gürcistan Tarihi, (I. Baskı), İstanbul: Sorun Yayınevi.
• Bozer, R. (2002). Ortaçağ Anadolu Türk Ahşap Sanatında Kündekari Tekniği. Türkler Ansiklopedisi, 7, 911-916.
• Butasım, N. (2018). Hemşin-Bilen (Tepan) Köyü’nde Bulunan Ahşap Camii. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (12), 165-187.
• Büyükçınar, A. B. (2017). Gürcü Kaynaklarına Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3 (4), 31-46.
• Brandts, S. H. & Wheeler, A. Shoishvili, V. (2018). The Wooden Mosques of Adjara. Batum: Graham Fondution.
• Bluashvili, N. (2022). Sakartvelos İslamuri Kul’turuli Memk’vidreoba, Samsthe Javajetşi Meçetebi. Tbilisis: Artanuçi Bamomtsemloba.
• Birol, İ. & Derman, Ç. (1991). Türk Tezyînî Sanatlarında Motifler, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Can, Y. (2007). Samsun’da Bulunan İki Önemli Ahşap Eser Gökçeli ve Bekdemir Camileri, (s. 509-527), Geçmişten Geleceğe Samsun (2. Kitap), Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Canöz, E. (2019). Artvin'deki Bir Grup Orta Çağ Bagratlı Dönemi Kilise Mimarisinde Bizans Etkileri, İstanbul: Hiper Yayınevi.
• Çakıroğlu, O. E. & Taşdemir, B. & Çakıroğlu, T. (2023). Artvin’de Bulunan Tarihi Camilere Ait Minber ve Kapıların Ahşap Süsleme Programı Açısından Değerlendirilmesi. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. 24 (1), 227-248.
• Çetin, Y. (2007). Kuruluş Dönemi Osmanlı Mimarisine Ait İki Çantı Camii: Sakarya Büyük Tersiye (Büyük Esence) Köyü Orhan Gazi Camii ve Büyük Kaynarca (Topçu) Köyü Şeyh Muslihuddin Camii, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 18, 1-15.
• Çelebi, F. (2019). Başlangıçtan Günümüze Gürcü Sanatının Ana Hatları, Ankara: Gece Akademi.
• Dolu, Y. B. (2015). Kocaeli ve Çevresinde Çandı (Ahşap Yığma) Teknikle Yapılmış Camiler. Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli, 1687.
• Dönmez, N, E. (2008). Wooden Mosques of the Samsun Region, Turkey, Oxford: British Archaeological Reports.
• Ersoy, A. (1993). XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği. (I. Baskı), İstanbul: Atatürk Eğitim Fakültesi Marmara Üniversitesi Yayını.
• Gelovani, N. (2022). Tbilisis Muslimuri Temi (1801-1917), (I. Baskı), Tbilisi: Artanuci Publish.
• Gökler, M, B. (2022). Rize’de Osmanlı Dönemi Camileri. Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Türk İslam Sanatları Anabilim Dalı, Erzurum.
• Gökler, M, B. (2023). “Karadeniz Geleneğinde Erzurum/Ilıca Aşağı Canören Köyü Camii, Sanat Tarihi Yıllığı Dergisi, 1-26.
• Gökler, M, B. & Doğan, M. E. (2021). Arşiv Belgelerine Dayanarak Narman Güvenlik Köyü Camii Üzerine Bir Değerlendirme. Art-Sanat Dergisi, 16, 181-219.
• Güldür, K. (2019). 1578-1590 Osmanlı-İran Savaşı Sırasında İmereti Krallığının Osmanlı Devleti ile İlişkileri, 2-5 May International Black Sea Coastline Countries Symposium, İKSAD, Batumi, Georgia, 42-156. Güldür, K. (2021). 18. Yüzyılın İlk Yarısında İmereti Krallığı İle Osmanlı İmparatorluğu İlişkilerine Genel Bir Bakış. Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, 7 (47), 2444-2456.
• Güler, M. & Aktuğ, İ. K. (2010). 12. Yüzyıl Anadolu Türk Camileri, İtü Dergisi, 5 (2), 83-90.
• Gümüş N. & Ferrari, N. K. (2019). Ahıska Bölgesindeki Türk İslam Mimari Yadigârları, (I. Baskı), Ankara: Yurtdışı Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayını.
• Gümüş, N. (200). Büyük Selçuklu-Gürcü İlişkileri, Türkler Ansiklopedisi, 4, 713-730.
• Gündoğdu, H. (1988). Gümüşhane Sarıçiçek Köyü'nde İki Köy Odası. Lâle Dergisi, VI, 24-30.
• Günyol, H. (2021). Osmanlı Sarayında Sofra Kültürüne Ait Deri Ve Tekstil Eserler İle Sofracıların Giyimi. Milli Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi, 20, 19-39.
• Gürbıyık C. (2016). “Turgutlu Irlamaz Köyü Camii”, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (14), 147-163.
• Gugushvili V. (1969). Zotis Meçeti, Jur. Dzeglis Megobari, (18), Sabjota Sakartvelo, 59-62.
• Karadeniz, E. (2017). Trabzon’un Of İlçesi’ndeki Mimari Eserler. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Karpuz, H. (1989). Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı Ahşap Camiler, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 37-45.
• Karakuş, F. (2021). 13. Yüzyılda Anadolu’da İnşa Edilen Ahşap Direkli Camiler Üzerine Değerlendirme Çalışması, The Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 11(1), 131-161.
• Kasap, M. (2010). Osmanlı Gürcüleri, İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.
• Kasap, M. (2018). Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri, İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.
• Kaya, M. (2022). Acara (Gürcistan) Bölgesi’nde Osmanlı Dönemi ve Sonrası Geleneksel Ahşap Camii Mimarisi. Basılmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Kaya, M. (2022). Gürcistan-Ahıska (Akhaltsikhe) Çevresi İle Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi Cami Mimarisinin Karşılaştırmalı Bir Değerlendirmesi. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, 3, 80-115.
• Kazaz, E. (2016). Trabzon Kırsal Cami Mimarisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi. Koday, S.- Koday, Z. &Karakuzulu, Z. (2010). Gürcistan’da Batum-Poti Arasında Coğrafi Gözlemler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2010, 10 (2), 19-38.
• Korkut, T. (2018). Artvin ve Erzurum’daki Gürcü Dini Mimarisinde Süsleme. I. Baskı, İstanbul: Hiper Yayınları.
• Korkut, T. (2019). Facade Arrangement Techniques in Georgian Religious Architecture In Anatolia (The Case Of Oshki Monastery Church). Social Sciences, 14.(3), 769-790.
• Korkmaz, N. (2019). Amasya Taşova İlçesi Özbaraklı Köyü Camileri. The Journal of Turk-Islam World Social Studies, 13(13), 385-408.
• Kuran, A. (1988). Mimar Sinan’ın Camileri, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Kutlu, M. (2021). Orta Çağ’a Ait Bir Ahşap Direkli Camiyi Okumak: Kayalık Ulu Camii, Orta Çağ’dan Postmodernizme Sanat Tarihi Okumaları (I. Baskı), İstanbul: Hiper Yayın.
• Kılıç, S. (2005). Gürcülerin Dini Tarihçesi, Dini Araştırmalar, 8 (22), 63-74.
• Mülayim, S. (1976). Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi, Anadolu Dergisi, (20), 141-153.
• Nemlioğlu, C. (2001). Göçeli (Gökçeli) Camii, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler 2, (s.117-136), Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayını. Nefes, E. (2012). Samsun/Çarşamba Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Ahşap Camii: Ustacalı Köyü Camii ve Kocakavak Camii, Vakıflar Dergisi, (38), 155-163.
• Nefes, E. (2017). Samsun/Vezirköprü’de Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş Bir Grup Cami, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (43), 129-154.
• Nefes, E. (2010). Çarşamba’da Yıkılmak Üzere Olan Ahşap Camilerden Biri: Paşayazı Köyü Camii, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (14), 385-397.
• Nefes, E. (2009). Giresun’da Yeni Tespit Edilen Bir Ahşap Camii; Çaldağ Beldesi Melikli Mahallesi Tahtalı Camii, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (3), 187-209.
• Otto-Dorn, K. (1969). Die Ulu Dschami in Sivrihisar, Anadolu (Anatolia) IX, 161-168
• Önal, R. Ç. & Köşklü, Z. (2020). Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar. Sanat Tarihi Dergisi, 29 (2), 707-743.
• Önal, R Ç. (2021). Trabzon/Araklı’da Geç Dönem Osmanlı Camii Mihraplarında Tipoloji ve Bezeme. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2021, 7 (13), 180-198.
• Özen, H. (2019). Rize Halk Mimarisi Malzeme Ve Yapım Teknikleri. Geleneksel Rize Mimarisi Üzerine Araştırmalar, 61-78.
• Özen, H. & Aksakal, Z. (2021). Trabzon Kenti Kırsal Camilerinde Süsleme Programlarının İncelenmesi, 1-17. http://www.academia.edu/2496388/ Erişim Tarihi: 03.08.2023.
• Özkan, H. (2011). Gümüşhane’de Ahşap Tavanlı Camiler. Sanat Dergisi, 18, 63-80.
• İnci, N. (1985). 18. Yüzyılda İstanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler, Vakıflar Dergisi, XIX, 223-236.
• Pervin E. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Salbacak, S. (2019). Lale Devrinin Dekoru III. Ahmed Yemiş Odası, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (67), 512-518.
• Sarı, Y. (2021). Araklı’nın Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş Camii; Bereketli Mahallesi Masele Camii, Sanat Dergisi, (38), 325-342.
• Sarı, Y. (2021). Trabzon ve İlçelerinde Camiler. Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi.
• Seçkin, S. (2018). Farklı Plan Özellikleriyle Gürcistan/Acara Hulo Bölgesi’ndeki Ghorcomi Camii, Akdeniz İnsanbilimleri Dergisi, 2 (8), 463-478.
• Seçkin, S. (2018). Gürcistan/Acara Keda Bölgesi'ndeki Osmanlı Dönemi Camileri. Electronic Turkish Studies Dergisi, 13 (18), 1133 -1169.
• Seçkin, S. (2019). Gürcistan/Acara Bölgesindeki Osmanlı Dönemi Camilerinin İnşa Tarihleri ve Usta İsimleri Hakkında Değerlendirmeler. (s.501-509), 23.Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Engin Beksaç (Haz.). Edirne.
• Seyfi, S. (2017). Ordu/Akkuş’ta Çantı Tekniğinde Yapılmış Cami Örnekleri. Kev Akademi Dergisi 21( 71), 327-346.
• Şahin, M. K. (2004). Samsun-Çarşamba/Yaycılar–Şeyh Habil Köyü Camii. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4 (2), 15-36.
• Tanık, S. (2021). Kocaeli, Karamürsel Uzundere (Osmaniye) Köyü Camii Ahşap Süslemeleri, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19 (19), 169-193.
• Tanık, S. (2020). Kocaeli Hereke Dokuma Fabrikası Yerleşkesi’ndeki Hümâyûn Camii, Vakıflar Dergisi, 54, 235-255.
• Taşkan, D. (2016). Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler. Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Taşkan, D. (2022). Doğu Karadeniz Bölgesinde Dini Mimaride Adı Geçen Ahşap Ustaları ve Eserleri, Palmet Dergisi, 2, 84-105.
• Tellioğlu, İ. (2007). “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, Türkoloji Araştırmaları, (2), 656.
• Tüfekçioğlu A. & Gümüş, İ. (2016). Geç Dönem Osmanlı Mimarisi Duvar Resimlerinde Bazı Dokuma Tasviri Örnekleri ve Düşündürdükleri, Arış Dergisi, 12, 19-29.
• Tsurtsumia, Z. (2015). Gürcistan’da İslam: Tarihi ve Bugünü. Yeni Türkiye Dergisi, 78, 24-33.
• Top, M. &, Özbek, G. (2019). Osmanlı Batılılaşma Dönemine Ait Ödemiş’te Bulunan Duvar Resimli İki Camii. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2019, 46, 227-260.
• İberieli, S. (2014). Gürcü Halkının Tarihi. İstanbul: Cinius Yayınevi.
• İnci, N (1985). 18. Yüzyılda İstanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler. Vakıflar Dergisi, 9, 223-236.
• Yavuz, M. (2009). Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (6), 306-322.
• Yazar, T. (2018). Tao-Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3, 303-397.
• Yücel, G. (2022). Risk Altındaki Kültürel Miras: Karadeniz Bölgesi’ndeki Geleneksel Ahşap Yığma (Çantı) Camiler için Değerlendirme. Kent Akademisi Dergisi, 15 (2), 481-505.