AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ VE KARŞILAŞTIRMALI HUKUK PENCERESİNDEN “DÖRDÜNCÜ DERECE OLMAMA DOKTRİNİ” VE YANSIMALARI

Yıl 2022, Cilt: 39 Sayı: 1, 46 - 92, 06.07.2022

Özgür Duman

https://doi.org/10.55792/anayasayargisi.1141560

Öz

Anayasa şikâyeti veya bireysel başvuru olarak bilinen olağanüstü
hukuk yolunun amacı, temel hak ve hürriyetlerin korunmasını
sağlamaktır. Özellikle yargı kararlarına karşı da anayasa şikâyeti
veya bireysel başvuru yoluna gidilebilmektedir. Bu ise söz konusu
başvuruları incelemekle görevli anayasa mahkemeleri ve Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesinin (AİHM) bireysel başvuru kapsamındaki yetki
ve görevinin sınırlarının belirginleştirmesini gerektirmektedir. Nitekim
bireysel başvuru sisteminin kabul edildiği ülkelerde ve Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi uygulamasında, bireysel başvuru kapsamındaki
yargı yetkisinin sınırlarını belirleyebilmek amacıyla “Dördüncü Derece
Olmama” doktrini genel olarak kabul edilmiştir. Buna göre bir taraftan
bireysel başvuru kapsamındaki inceleme, kanun yolu kapsamında
gözetilmesi gereken hususların incelendiği bir dördüncü derece mercii
denetimi değildir. Diğer taraftan ise temel hak ve hürriyetlere ilişkin
müdahalelerde Anayasa’da yer alan güvence ve sınırlama ölçütlerinin
uygulanması da bir dördüncü derece mercii denetimi anlamına
gelmemektedir. Bu bağlamda, bireysel başvuru kapsamına giren temel
hak ve özgürlüklerin ihlal edilip edilmediği konusunda Anayasa'da
öngörülen güvenceler dikkate alınarak yapılacak herhangi bir inceleme,
“kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlar” olarak değerlendirilemez.

Ayrıca özellikle aslında usuli güvenceler sağladığı kabul edilen adil
yargılanma hakkı kapsamında dördüncü derece olup olmama çizgisi
iyice muğlaklaşmaktadır. Karşılaştırmalı hukuk örnekleri ve AİHM
uygulamasına koşut olarak Türk Anayasa Mahkemesi de “açıkça keyfi”
veya “bariz takdir hatası” içermedikçe olağan mahkemelerin delilleri
değerlendirme ve hukuk kurallarını yorumlama yetkisine müdahale
edemeyeceğini sıklıkla belirtmektedir. Anayasa Mahkemesinin
son kararlarında da “usul güvencelerini anlamsızlaştırma” formülü
uygulanarak adil yargılanma hakkı bağlamında “keyfilik” ölçütünün
açıklığa kavuşturulduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dördüncü derece, keyfîlik, bariz takdir hatası, usul güvencelerini anlamsızlaştırma, adaletin hiçe sayılması

Kaynakça

• ARNWİNE, Selin Esen (2003). “İspanya’da Bireysel Başvuru”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 4, ss. 249-271.
• BAAMONDE, Maria Emilia Casas (2009), “Amparo Başvurusu”, Anayasa Yargısı, C. 26, ss. 101-110.
• BAKIRCI, Hasan (2018). “Case Management: European Court of Human Rights (ECtHR)”, Max Planck Encyclopedias of International Law, Modül: Max Planck Encyclopedia of International Procedural Law, https://opil. ouplaw.com/browse?access=all&ct=d11f54ab-124c-4ae6-a6c9-fdfd9b8 f0ee9&level=all&pageSize=20&sort=title&sb_0=43d6d9dc-b960-436d- 995c-b25c0e63f9a0 (Erişim Tarihi: 21/4/2022).
• DAHLBERG, Maija (2014), “‘It is not its task to act as a Court of fourth instance’: the case of the ECtHR”, European Journal of Legal Studies, C.7, S.2, ss. 84-118.
• DUMAN, Özgür (2021). “Amaghlobeli ve Diğerleri / Gürcistan Kararı Çerçevesinde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihadında ‘Sorumlu Gazetecilik’ Kavramı”, Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı İnsan Hakları Dergisi, S. 8, ss.20-29.
• GÖREN, Zafer (1997). “Anayasa Mahkemesine Kişisel Başvuru (Anayasa Şikâyeti)”, Anayasa Yargısı, C. 11, ss. 97-134.
• HARRİS, David, O’Boyle, Michael, Bates, Edve Buckley, Carla (2018). Law of the European Convention on Human Rights, Oxford: Oxford University Press.
• HELFER, Laurence R. (2008). “Redesigning the European Court of Human Rights: Embeddedness as a Deep Structural Principle of the Human Rights Regime”, The European Journal of International Law, Vol. 19, No. 1, ss. 125-159.
• MELLİNGHOF, Rudolf (2009). “Federal Alman Cumhuriyetinde Anayasa Şikâyeti”, Anayasa Yargısı, C. 26, ss. 31-44.
• REİNER, Arnold (2006). “Federal Alman Anayasa Mahkemesinin Kararları ve Olağan Mahkemeler için Bağlayıcı Etkisi”, Anayasa Mahkemesi ile Olağan Mahkemeler Arasındaki İlişkiler Sempozyumu, Venedik Komisyonu, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default. aspx?pdffile=CDL-JU(2006)047-e (Erişim Tarihi: 22/4/2022).