An Evaluation on the Theory of Demonstration of Classical Era -In the Context of al-Fārābī, İbn Sīnā and Fakhr al-Dīn alRāzī-

Year 2024, Volume: 1 Issue: 4, 94 - 107, 22.11.2024

Turgut Akyüz

Abstract

Although in classical logic, demonstration is accepted as a scientific theory, there are
various criticisms in the tradition today about what demonstration is and in which areas it is
valid. The first issue to be discussed is whether the demonstration provides new information
and whether it is valid in all sciences. Another debate is how the premises of the
demonstration are obtained and whether they can be accepted as true; in other words,
whether these premises can be proven or not. The most serious criticism directed at classical
logic and therefore at demonstration is that in the classical period, only universal and
abstract/theoretical sciences were given importance; the reality of the fact, observation and
applications, and practical sciences were neglected. In this study, these criticisms will be
examined under the following headings: the purpose of the demonstration, whether it
provides new information, how the premises are obtained, whether the validity and
functionality of these premises are verified, what the necessity is, whether there is any other
information other than rational and necessary knowledge, or if there is, to what extent and
where it is positioned, and whether observation and research are neglected in the tradition.
In order not to cause confusion, we will try to avoid long discussions and evaluate the issues
only through the texts and examples of al-Fārābī, Avicenna and Fakhr al-Dīn al-Rāzī.
Another reason why we prioritize the texts of these three logicians is that the views of these
three authors constitute the main axis of all discussions in the following period and today.
Although Aristotle is the founder of logic and the owner of the most fundamental views, in
our tradition, logic has been read through the texts of these thinkers.

Keywords

Logic, Theory of Knowledge, Demonstration, Necessity, a Priori, Experiment, Proof

Klasik Dönem Burhan Teorisi Üzerine Bir Değerlendirme -Fârâbî, İbn Sînâ ve Fahreddîn Râzî Bağlamında

Abstract

Klasik mantıkta burhan, bilim teorisi olarak kabul edilmekle birlikte burhanın ne
olduğu ve hangi alanlarda geçerli olduğuna dair gelenekte olduğu gibi günümüzde de çeşitli
eleştiriler getirilmektedir. İlk tartışılan husus, burhanın yeni bilgi verip vermediği ve tüm
bilimlerde geçerli olup olmadığıdır. Bir diğer tartışma ise burhanın öncüllerinin nasıl elde
edildiği ve mutlak doğru kabul edilip edilmeyecekleri; bir başka ifade ile bu öncüllerin ispat
edilip edilemeyeceğidir. Klasik mantığa ve dolayısıyla burhana yöneltilen en ciddi eleştiri
ise klasik dönemde sadece tümel ve soyut/teorik bilimlere önem verildiği; olgu gerçekliği,
gözlem ve uygulamaların ve pratik bilimlerin ihmal edildiğidir. Bu çalışmamızda burhanın
amacı, yeni bilgi verip vermediği, öncüllerin nasıl elde edildiği, bu öncüllerin geçerlik ve
işlerliklerinin sağlamalarının yapılması, zorunluluğun ne olduğu, rasyonel ve zorunlu bilgi
haricinde diğer bilgilerin olup olmadığı veya varsa ne derece ve nerede konumlandırıldığı,
gelenekte gözlem ve araştırmaların ihmal edilip edilmediği gibi başlıklar üzerinden bu
eleştiriler incelenecektir. Kafa karışıklığını sebep olmamak için uzun tartışmalardan uzak
durmaya ve sadece Fârâbî, İbn Sînâ ve Fahreddin er-Râzî’nin kendi metin ve örnekleri
üzerinden konuları değerlendirmeye çalışacağız. Bu üç mantıkçının kendi metinlerini
öncelememizin bir diğer nedeni ise sonraki dönem ve günümüzdeki tüm tartışmaların ana
eksenini, bu üç müellifin görüşlerinin oluşturmasıdır. Her ne kadar mantığın kurucusu ve en
temel görüşlerin sahibi Aristoteles olsa da netice itibariyle geleneğimizde mantık, bu
düşünürlerin metinleri üzerinden okunmuştur.

Keywords

Burhan, Bilgi Teorisi, Zorunlu, Cedel, Gözlem, Deney, Apriori, İspat

References

• Akyüz, Turgut. Aklın İlkeleri ve İlk Bilgileri. İstanbul: Ravza Yayınları, 2021.
• Akyüz, Turgut. İslam ve Bilim. İstanbul: Ravza Yayınları, 2023.
• Akyüz, Turgut. Mantık. İstanbul: Ravza Yayınları, 2022.
• Altuner, İlyas. “Beyani ve Burhani Epistemolojilerin Yöntem Tartışmaları Açısından İncelenmesi”. Beytülhikme 2/1 (2011), 89-103.
• Baba, Coşkun. “Dil ve Mantık İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Eskiyeni 40/1 (2020), 95-106.
• Baba, Coşkun. “Epistemik Mantık Bağlamında Sezgi Üzerine”. İslam Düşüncesinde Temel Kavramlar: Vahiy, İlham, Keşf, Sezgi, Firaset ve Rüya. 207-225. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2023.
• Çapak, İbrahim. “Gazzali Mantığında Burhan”. 900. Vefat Yılında Gazzali. İstanbul: MÜİF, 2012.
• Çetin, Ali. “Beş Sanat ve Öncülleri”. Toplum Bilimleri Dergisi 5/10 (2011), 145-156.
• Daşdemir, Yusuf. “İbn Sina Mantığında Burhanın Konu İlke ve Sorunları”. Felsefe Dünyası 55/1 (2012), 219-240.
• Durhan, Gülümser. “Akıl İlkelerinin Epistemolojisi”. 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 (2021), 837-849.
• Durusoy, Ali. “İbn Sina’da Vehim Kavramı ve İslam Felsefesinin Diyalektiği”. MÜİF Dergisi 28/1 (2005), 125-141.
• Fârâbî. Kategoriler ve retorik: kitabu’l-makulat ve kitabu’l-hatabe. çev. Ali Tekin. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Fârâbî. Kitabu’l-Burhan. çev. Ömer Türker. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Heiddegger, Martin. Varlık ve Zaman. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. İşaretler ve tenbihler: el-İşarat ve’t-tenbihat. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa: İkinci analitikler Burhan. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa: topikler cedel. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Köz, İsmail. “Sezgi’nin Bilgideki Yeri ve Önemi”. Kelam Araştırmaları 1/3 (2005), 23-40.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mulahhas fi’l-mantık ve’l-hikme. ed. İsmail Hanoğlu. Amman: el-Asleyn li’d-Dirasat ve’n-Neşr [Aslein Studies Publication, 2021.
• Râzî, Fahreddîn. Şerhu Uyuni’l-hikme. Tahran: Müessesetü’s-Sadık, 1373h.
• Râzî, Fahreddîn. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât, ed. Ali RIza Necefzade. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2005.