A Study on the Fārābīan Social Community Model

Year 2025, Volume: 1 Issue: 5, 1 - 31, 31.10.2025

İbrahim Aksu

Abstract

Classical political philosophy is concerned with both “what society is” and “what/how it should be”. Consequently, the concept of an ideal society is one of the key problem areas within this philosophy. If we take any idealized conception of society as a whole, social groups have an important place among the components that make up that whole. The reason for this is that it is not possible to build a society without some social segregation. In this way, conceptions of society inevitably have to talk about social groups. When it comes to pre-modern societies or conceptions of society, in order to avoid anachronism, it would be more appropriate to use the concept of “social community” rather than the modern sociological concepts of “social stratification” or “social class” to refer to these social groups. In this context, social community refers to communities that share a common workspace and have common characteristics to realize common social goals within society. With the framework of meaning we have drawn, the concept of social community has been the subject of philosophical analysis since Plato. In fact, in his works, Plato presents us with a tripartite model of social community. Plato’s model was inherited by Islamic philosophers. Here the name of al-Fārābī comes to the fore. We can say that al-Fārābī interpreted the Platonic social community model authentically and adapted it to the social reality of Islamic society. The model adapted by al-Fārābī can be found in the works of Naṣīr al-Dīn Ṭūsī and Kınalızāde Ali Çelebi. Both philosophers not only adopted al-Fārābī’s social community model but also developed it. Therefore, through the narratives of these three philosophers, each of whom lived three centuries apart, the following two things can be carried out: On the one hand, the nature of the social community model that al-Fārābī adopted from Plato and in a sense transformed into the al-Fārābīan model can be clarified, and on the other hand, the historical development/change process of the same model in pre-modern Islamic philosophy can be traced. The present study deals with the nature and historical process of this Fārābīan social community model. In line with its subject matter, the scope and sources of our study are limited to the works and ideas of al-Fārābī, Tūsī, and Kınalızāda.

Highlights
• This study examines the nature and historical process of the Fārābīan social community model.
• Community models are essential components of the ideal society concepts presented in classical political philosophy traditions.
• In constructing his concept of an ideal society, Fārābī innovatively interpreted the Platonic community model and adapted it to the socio-political reality of Islamic society.
• The model interpreted and adapted by Fārābī was further developed by Naṣīr al-Dīn Ṭūsī and Kınalızāde Ali Çelebi.
• The works of Fārābī and his successors gave rise to a social community model that we can call “The Fārābīan”.
Citation (ISNAD)
Aksu, İbrahim. “A Study on the Fārābīan Social Community Model”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (October 2025), 1-31. https://doi.org/10.5281/zenodo.17208604

Keywords

Islamic Philosophy , al-Fārābī , Tūsī , Kınalızāde , Ideal Society , Social Community

Ethical Statement

This article is based on our paper titled “Siyaset Kitaplarında Sınıfların Sayımı, Taksimi, Erdem ve Erdemsizlikleri, Tasnif Farklılıkları”. The paper, which was presented orally at the Workshop on Social Communities and Classes in Islamic Tradition organized by the İlmi Etüdler Derneği in Istanbul on December 30, 2023, contains our initial findings on how Islamic thinkers and philosophers addressed the issue of social community and has not been published anywhere else.

Fârâbîci Sosyal Zümre Modeli Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Klasik siyaset felsefesi toplum denilen olgunun “ne olduğu” yanında “ne/nasıl olması gerektiği” ile de ilgilenmektedir. Bu nedenle de ideal toplum tasavvuru, söz konusu felsefe içerisinde önemli problem alanlarından birini oluşturmaktadır. Herhangi bir ideal toplum tasavvurunu bir bütün kabul edecek olursak, o bütünü var eden bileşenler arasında sosyal gruplar mühim bir yer tutmaktadır. Çünkü belirli bir sosyal ayrışmanın vuku bulmadığı bir toplumu inşa etmek mümkün değildir. Böyle bakıldığında toplum tasavvurlarının ister istemez sosyal gruplar hakkında konuşması gerekmektedir. Modern öncesi dönemin toplumları yahut toplum tasavvurları söz konusu olduğunda bu sosyal gruplara atıfta bulunmak üzere modern sosyolojinin kavramları olan “sosyal tabakalaşma” yahut “sosyal sınıf” kavramlarına değil de “sosyal zümre” kavramına müracaat etmek, anakronizmden kaçınabilmek adına daha uygun olacaktır. Sosyal zümre, bu bağlamda, toplum içerisinde ortak sosyal hedefleri gerçekleştirmek için ortak iş alanını paylaşan ve ortak özellikler sergileyen toplulukları ifade etmektedir. Çizdiğimiz anlam çerçevesiyle sosyal zümre kavramı, Platon’dan itibaren felsefî incelemelere konu yapılmıştır. Nitekim Platon bize eserlerinde üçlü bir sosyal zümre modeli sunmaktadır. Platon’a ait model, İslâm filozofları tarafından tevarüs edilmiştir. Burada Fârâbî’nin ismi ön plana çıkmaktadır. Fârâbî’nin Platoncu zümre modelini özgün bir biçimde yorumladığını ve İslâm toplumunun sosyal gerçekliğine uyarladığını söyleyebiliriz. Fârâbî’nin uyarladığı modele Nasîruddîn Tûsî ile Kınalızâde Ali Çelebi’nin eserlerinde de rastlamak mümkündür. Her iki filozof da Fârâbî’nin sosyal zümrelere dair modelini benimsemekle kalmamış aynı zamanda geliştirmiştir. Dolayısıyla, her biri üçer asır arayla yaşamış bu üç filozofun anlatıları üzerinden şu iki şey gerçekleştirilebilir: Bir yandan Fârâbî’nin Platon’dan alıp dönüştürdüğü ve bir anlamda Fârâbîci modele çevirdiği sosyal zümre modelinin mahiyeti netleştirilebilir, öte yandan aynı modelin modern dönem öncesi İslâm felsefesi içerisindeki tarihsel gelişim/değişim süreci takip edilebilir. İşte elinizdeki inceleme, söz konusu bu Fârâbîci sosyal zümre modelinin mahiyetini ve tarihsel sürecini konu edinmektedir. Konusu ile uyumlu biçimde çalışmamızın kapsamı ve ana kaynakları Fârâbî, Tûsî ve Kınalızâde’nin eserleri ve fikirleri ile sınırlandırılmıştır.

Öne Çıkanlar
• Bu çalışma, Fârâbîci sosyal zümre modelinin mahiyetini ve tarihsel sürecini incelemektedir.
• Zümre modelleri, klasik siyaset felsefesi geleneklerince sunulan ideal toplum tasavvurlarının önemli unsurlarından biridir.
• Fârâbî, kendi ideal toplum tasavvurunu oluştururken Platoncu zümre modelini özgün biçimde yorumlamış ve İslâm toplumunun sosyo-politik gerçekliğine uyarlamıştır.
• Fârâbî’nin yorumlayıp uyarladığı model Nasîruddîn Tûsî ve Kınalızâde Ali Çelebi tarafından geliştirilmiştir.
• Fârâbî ve ardıllarının çalışmaları ortaya “Fârâbîci” diyebileceğimiz bir sosyal zümre modeli çıkarmıştır.

Atıf Bilgisi (ISNAD):
Aksu, İbrahim. “Fârâbîci Sosyal Zümre Modeli Üzerine Bir İnceleme”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (Ekim 2025), 1-31. https://doi.org/10.5281/zenodo.17208604

Keywords

İslâm Felsefesi , Fârâbî , Tûsî , Kınalızâde , İdeal Toplum , Sosyal Zümre

Ethical Statement

Bu makalenin temeli, İlmi Etüdler Derneği tarafından 30 Aralık 2023’te İstanbul’da düzenlenen İslam Geleneğinde Zümre ve Sınıf Çalıştayı’nda sözlü olarak sunduğumuz, İslâm düşünürlerinin ve filozoflarının sosyal zümre meselesini nasıl ele aldıkları sorusuna ilişkin tespit ettiğimiz ilk bulguları içeren ve de herhangi bir yerde yayınlanmamış “Siyaset Kitaplarında Sınıfların Sayımı, Taksimi, Erdem ve Erdemsizlikleri, Tasnif Farklılıkları” başlıklı tebliğimize dayanmaktadır.

References

• Aksu, İbrahim. Farabi’de Temel Erdemler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Aksu, İbrahim. “İslam Felsefesinde Adaletin Siyasal Görünümleri”. İslam Düşüncesinde Adalet. ed. Ömer Türker ve Yunus Kaplan. 91-125. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Aristotle. “Politica (Politics)”. The Basic Works of Aristotle. ed. Richard McKeon. İng. çev. Benjamin Jowett. 1113-1316. Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1998.
• Cormack, Michael. Plato’s Stepping Stones: Degrees of Moral Virtue. London: Continuum, 2006. Çelikkol, Suat. “Farabi’nin Toplum Görüşü”. Bilimname 19 (2010/2), 99-115.
• Fârâbî. Es-Siyâsetü’l-Medeniyye (Mevcutların İlkeleri). çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020). Fârâbî. Fusûlün Müntezea (Seçilmiş Fasıllar). nşr ve çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Fârâbî. Kitâbu’l-Hurûf/Harfler Kitabı. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Mille”. Kitâbu’l-Mille ve Nusûs Uhrâ. thk. Muhsin Mehdi. 41-66. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1387/1968.
• Fârâbî. “Mebâdiu Ârâi Ehli’l-Medineti’l-Fâzıla”. Al-Fârâbî on the Perfect State. thk. Richard Walzer. 37-329.
• Oxford: Clarendon Press, 1405/1985.
• Fârâbî. Mutluluğun Kazanılması. çev. Ahmet Arslan. Ankara: Divan Kitap, 2. Baskı, 2012.
• Gül, Muammer. “Ortaçağ İslam Tarihinde Sosyal Sınıfların Tarihine Bir Bakış: Ahdas Hareketi”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/7 (2002), 71-90.
• Karakaya, M. “Fârâbî’de Erdemli Toplumun Erdemsizleri/Nevâbit”. Felsefe Dünyası Dergisi 68 (Kış 2018), 135-156.
• Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî (Günümüz Türkçesiyle). sad. Murat Demirkol. Ankara: Fecr Yayınları, 2016.
• Korkut, Şenol. Farabi’nin Siyaset Felsefesi: Kökenleri ve Özgünlüğü. Ankara: Atlas Yayınları, 2015.
• Kutluer, İlhan. “İnsanın Toplumsal Doğası: Klasik Osmanlı Düşüncesinde ‘Medenî bi’t-Tab’ ve ‘Temeddün’ Terimlerinin Kavramsal Çerçevesi”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın ve diğerleri. 265-300. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi, 2019.
• Okumuş, Ejder. “Fârâbî Felsefesinde Toplum Teması”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/35 (Haziran 2019), 49-74.
• O’Meara, Dominic J. “The Hierarchical Ordering of Reality in Plotinus”. The Cambridge Companion to Plotinus. ed. Lloyd P. Gerson. 66-81. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu ve M. Ali Cimboz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 11. Baskı, 2006. Poyraz, Hakan ve Gürgen, Abrim. “’Adalet’e ‘Doğruluk’ Demek Doğru Mudur”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 32 (Aralık 2016), 31-43.
• Rodinson, Maxime. “İslam Dünyasında İktisat Tarihi ve Sosyal Sınıfların Tarihi”. çev. Bahaeddin Yediyıldız. Belleten 53/207-208 (Ağustos-Aralık 1989), 883-901.
• Tûsî, Nasîruddîn. Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Anar Gafarov ve Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007. Umut, Hatice. “İnsan Doğası Temelinde Fârâbî’nin Toplum Ya Da Devlet Görüşü”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 14/27 (2009/2), 119-144.
• Warburton, Nigel. Klasiklerle Felsefe. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2015.
• White, Nicholas. “Plato and Ethics of Virtue”. The Routledge Companion to Virtue Ethics. ed. Lorraine Besser-Jones ve Michael Slote. 3-15. New York: Routledge, 2015.