Kalhâtî’nin el-Keşf ve’l-Beyân Adlı Eseri Bağlamında İmâmet Eleştirisi

Year 2025, Volume: 1 Issue: 5, 32 - 63, 31.10.2025

Zübeyde Kalyoncu

Abstract

Bir ilim dalında gerçekleştirilecek araştırmalar ilk aşamada o disiplin ile ilgili temel klasik kaynakları üzerinden yürütülür. Mezhepler tarihi literatüründe, çoğunlukla muhaliflerinin görüşlerini çürütmek gayesiyle telif edilen Ehl-i sünnet kaynakların yanında diğer fırka mensuplarının eserleri de büyük öneme haizdir. Çünkü mezhep tasnifi ve değerlendirmelerini tek yönlü okumak objektif yorumlama için yeterli olmamaktadır. Muhaliflerine yönelik şiddeti ön planda tutan ve hiç düşünmeden kan döken Hâricî anlayışın bir alt kolu olarak kabul edilen İbâzıyye fırkası ile ilgili ana kaynaklarda yapılan tespitler araştırma konusudur ve tartışmaya açıktır. Çünkü kendilerini Hâricî olarak kabul etmeyen, ılımlı görüş ve davet yöntemleri ile varlıklarını günümüze kadar sürdüren İbâzıyye doktrininin ilk olarak kendi kaynaklarından okunması gerekmektedir. Aynı zamanda İbâzî fırak eserlerinde yer verilen başta Hâricîler ve Şîa olmak üzere diğer bid‘at ehli fırkalara yönelik bakış açısının değerlendirilmesi de yapılmalıdır. Fırkalara yönelik, farklı teolojik yaklaşımların ve durum tespitlerinin nasıl olduğunun bilinmesi klasik kaynaklardaki bilgilerin kritiğini yapma hususunda katkı sağlayacaktır. Bu bağlamda makalemizin amacı, Umanlı İbâzî müellif olan Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî el-Kalhâtî’nin (VI./XII. yüzyıl [?]) eseri “el-Keşf ve’l-beyân” üzerinden, Şîa mezhebine yaklaşımını tespit etmeye çalışmaktır. İbâzıyye ve Şîa fırkaları ortaya çıktıkları ilk evrede Hz. Ali’nin taraftarı olmaları hasebiyle aynı safta iken zamanla siyasî, ekonomik ve sosyal sâiklerin etkisiyle birbirine muhalif iki fırka olmuşlardır. Aralarında temel ihtilaf başlığı ise ilk olarak imâmet bahsidir denilebilir. Kalhâtî’nin eseri el-Keşf üzerinden Şîa'ya yaptığı eleştiriler mezhep taassubunun izlerini taşıyor olsa da büyük oranda Ehl-i sünnet kaynaklarında yer alan bilgiler ile benzerlik göstermesi dikkat çekicidir. Kalhâtî, imâmet merkezli olarak yaptığı eleştirilerini hem aklî hem de naklî deliller ile temellendirmeye çalışmış ancak hadis nakli konusunda çoğunlukla fırkasının rivayet zincirini kullanmıştır. Haricî zihniyetin en ılımlı kolu olarak kabul edilen İbâziyye mezhebinin mensubu olan Kalhâtî’nin eseri, Şîa’ya yöneltilen eleştiriler temelinde İslam mezhepleri tarihi açısından alana katkı sağlayacak bilgiler ve yaklaşımlar içermektedir.

Öne Çıkanlar
• Bu çalışmada İbâzıyye fırkasının bir mensubu olan Kalhâtî’nin Şîa’ya dair görüşleri incelenmektedir.
• Bid‘at ehli bir fırkanın diğer bir bid‘at ehli fırkaya yönelik eleştirilerinde sünnî kaynaklar ile benzerlik söz konusu olabilmektedir.
• İki fırka arasında temel eleştiri başlığı imâmet konusunda yoğunlaşmaktadır.
• Kalhâtî, Şîa’nın ilk iki halifeye yönelik eleştirilerini red etmektedir.
• Kalhâtî, Hz. Ali’nin vesayet yoluyla imâmetinin doğru olmadığını beyan etmektedir.

Atıf Bilgisi
Kalyoncu, Zübeyde. “Kalhâtî’nin el-Keşf ve’l-Beyân Adlı Eseri Bağlamında İmâmet Eleştirisi”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (Ekim 2025), 32-63. https://doi.org/10.5281/zenodo.17276501

Keywords

Mezhepler Tarihi , Kalhâtî , el-Keşf ve'l-Beyân , Şîa , İmâmet

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Hasan Gümüşoğlu danışmanlığında hazırladığımız “Kalhâtî’ye Göre İtikadî Mezhepler” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Qalhati’s Assessment of Shia Through His Work Al-Kashf Wa’l-Beyan

Abstract

Research conducted within a branch of science should initially be based on the fundamental classical sources specific to that discipline. In the literature on the history of Islamic sects, in addition to the Ahl al-Sunnah sources—which were predominantly written with the aim of refuting opposing viewpoints—the works authored by members of other sects are also of considerable significance. This is because interpreting the classifications and evaluations of sects from a single perspective is inadequate for achieving objectivity. The assertions made in primary sources regarding the Ibāḍiyya sect—which is often classified as a sub-branch of the Kharijite movement known for prioritizing violence against its opponents and resorting to bloodshed without hesitation—are themselves a matter of scholarly inquiry and remain open to debate. This is due to the fact that the Ibāḍiyya, who do not consider themselves Kharijites and have maintained their existence to the present day through moderate views and methods of peaceful invitation (daʿwa), ought to be studied primarily through their own foundational texts. At the same time, it is necessary to assess the perspectives presented in Ibāḍī heresiographical works concerning other sects deemed to be people of innovation (ahl al-bidʿa), particularly the Kharijites and the Shīʿa. Understanding how different theological factions approach and diagnose one another contributes significantly to the critical evaluation of the information found in classical sources. In this context, the aim of this article is to examine the approach of the Omani Ibāḍī scholar Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Saʿīd al-Azdī al-Kalhātī (6th/12th century [?]) toward the Shīʿa sect, as reflected in his work al-Kashf wa’l-Bayān. Although the Ibāḍiyya and the Shīʿa initially stood on the same side due to their support for ʿAlī during the early stages of sect formation, over time they evolved into opposing sects under the influence of political, economic, and social factors. It may be argued that the primary point of contention between them has been the issue of imāma (leadership). Although Kalhātī’s critiques of the Shīʿa in his work al-Kashf exhibit traces of sectarian bias, it is noteworthy that they closely resemble the content found in Ahl al-Sunnah sources. Kalhātī grounds his critiques—primarily centered on the doctrine of imāma—in both rational (ʿaqlī) and transmitted (naqlī) arguments. However, in his transmission of ḥadīth, he predominantly relies on the chain of narrators specific to his own sect. As a member of the Ibāḍī school, which is considered the most moderate branch of the Kharijite tradition, Kalhātī’s work offers valuable insights and perspectives that contribute to the study of Islamic sectarian history, particularly in the context of critiques directed at the Shīʿa.

Highlights
• This study examines the views of Qalhati, a member of the Ibadi school of thought, on the Shia.
• There may be similarities with Sunni sources in the criticisms of one heretical sect against another heretical sect.
• The main point of criticism between the two sects focuses on the issue of the imamate.
• Qalhati rejects the Shia's criticisms of the first two caliphs.
• Qalhati declares that Ali's imamate through tutelage is not correct.

Citation
Kalyoncu, Zübeyde. “Criticism of Imamate in the Context of Qalhâtî’s Work titled al-Kashf wa’l-Bayan”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (October 2025), 32-63. https://doi.org/10.5281/zenodo.17276501

Keywords

History of Sects , Qalhâtî , al-Kashf wa'l-bayân , Shia , Imamate

Ethical Statement

This study was prepared based on the doctoral thesis titled “Theological Sects According to Kalhâtî” which we prepared under the supervision of Prof. Dr. Hasan Gümüşoğlu.

References

• Abdilcelîl, Muhammed b. “Hilâfetü Osmân ve Alî min kitabi’l-Keşf ve’l-beyân”. Havliyyâtü’l-Câmi’ati’t-Tûnusiyye, 11 (Tunus 1974): 179-238.
• Abdilcelîl, Muhammed b. “İ’tikâdâtu’l-Mu’tezile ve’l-Kaderiyye ve’s-Sıfâtiyye ve’l-Haşviyye ve Fırakuha min kitâbi’l-Keşf ve’l-beyân"”. Havliyyâtü’l-Cami’ati’t-Tûnusiyye 18 (Tunus 1980): 89-214.
• Akkoyunlu, İsmail. Reddiye Metinlerinde Dil ve Üslûp: Minhacu’s-Sünne Örneği. 12, sy 2 (2019): 441-71.
• Avtebî, Seleme b. Müslim b. İbrahim. Kitabu’z-Zıya’. Editör Süleyman b. İbrahim el-Vercelânî. 23 c. Uman: Saltanatü ’Umân Vüzâratü’l-evkâf, 2015.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye, 1424/2004.
• Berrâdî, Ebü’l-Kāsım b. İbrâhîm. el-Cevâhirü’l-münteḳāt. 1. bs. Londra: Dâru’l-Hikme, 2014.
• Bettâşî, Seyf b. Hamûd b. Hamid. İthâfu’l-’Ayân fi Târîhi Ba’zı ’Ulemâi ’Umân. 4. bs. 3 c. Uman: Mektebetü’l-Müstaşari-l’-Hâs bi-Celâleti’s-Sultân li’ş-Şuûni’d-Diniyye ve’t-Târihiyye, 1437.
• Brockelmann, C. Geschichte Der Arabischen Lıtteratur Zweıter Supplementband. 2 c. Leiden: E. J. Brıll, 1938. Ca’biri, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadari li’l-akideti’l-İbâzıyye., 1408/1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Kitâbu’s-Sunen: Sunenu Ebî Dâvûd. 7 c. Beyrut-Lübnan: Dâru er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Emin, Ahmed. Fecrü’l-İslâm. Çeviren Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Kitabevi, 1976.
• Emînî, Abdülhüseyin Ahmed. el-Gadir fi’l-kitâb ve’s-sünne ve’l-edeb. 10 c. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1987.
• Endelüsî, Ebü’l-Kāsım Sâid b. Ahmed b. Abdirrahmân. Kitâbu Tabakâti’l-ümem. Beyrut: Mecelletü’l- Meşrik, 1912.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. 2 c. Kahire: Mektebetü’l-Nahdatü’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 1983.
• Gaiser, Adam. “Teacher Lines in Al-Qalhati’s al-Kashf wa’l-Bayan: The Accumulation of a Medieval Ibadi Identity”. Erişim 21 Şubat 2024.
• https://www.academia.edu/12417153/Teacher_Lines_in_al_Qalhati_s_al_Kashf_wa_l_Bayan_the_Accumulation_of_a_Medieval_Ibadi_Identity.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’da İmâmet ve Hilâfet. 3. bs. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Halîfât, İvaz. Neş’etü’l-Hareketi’l-İbâzıyye. 1. bs. Uman: Vüzerâtü’t-türâsi ve’s-sekâfetü saltanati Umân, 1423/2002.
• Hasîbî, Muhammed b. Raşid b. Aziz. Şekâiku’n-Nu’mân ’ala Sumûdi’l-Cem’ân fi Esmâi Şu’arâi Umân. C. 3. Uman, 1415.
• İbn Düreyd. “Cemheretü’l-luġa”. editör Remzi Münir Ba’lebekî. Beyrut: Daru’l-İlmi li’l-Melayîn, 1987. İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbüddîn Ahmed. es-Savâi̇ku’l-Muhri̇ka fi’r-red ʿalâ ehli’l-bidaʿ ve’z-zendeka. Mektebetü Fiyad, 1429/2008.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-ʿArab. 3. bs. 17 c. Beyrut-Lübnan, 1419/1999.
• İbn Medâd, Abdullah. Siretü’-allâmeti’l-muhakkık. Uman: Saltanatü ’Umân Vüzâratü’t-türâsi’l-kavmiyyi ve’s-sekâfe, 1984.
• İbn Ruzeyk, Hamîd b. Muhammed. el-Fethu’l-mubîn fî sirati’s-Sâdeti el-Bûsa’îdeyyîn. Editör Abdullah Muhammed Cemâleddîn. Uman: Vüzerâtü’t-türâsi ve’s-sekâfetü saltanati Umân, 1998.
• İbn Ruzeyk, Hamîd b. Muhammed. es-Sahîfetü’l-Kahtâniyye. 5 c. Muskat: Vüzerâtü’t-türâsi ve’s-sekâfetü saltanati Umân, 1430/2009.
• İbn Saʿd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 9 c. Beyrut: Dâru Sâdır, 1985.
• İbn Zekvân, Sâlim. es-Sîre Bir Hâricî/İbâdî Klasiği. Çeviren Harun Yıldız. 2. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017. İmâm, Muhammed Kemâleddîn, ed. Mietu Kitâbin İbâzıyyin. 3 c. Uman: Vüzerâtü’l-evkâf ve’ş-Şuûnu’d-Dîniyye Saltanati Umân, 2013.
• İnal, İbrahim Hakkı. “Batıda Mezhepler Tarihi Metodolojisi Çalışmaları: Keith Lewinstein Örneği”. Usûl İslam Araştırmaları, sy 11 (2009): 55-70.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed Râgıb el-. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. Beyrut-Lübnan: Daru’l-ma’rife, t.y.
• Kafafî, Muhammed. “Abû Sa’id Muhammed b. Sa’id al-Kalhâtî’ye Göre Hâriciliğin Doğuşu”. Çeviren Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18, sy 1-4 (Temmuz 1970): 177-91.
• Kalhâtî, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’îd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyân. C. 2. Uman: Saltanatü ’Umân Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1400/1980.
• Kalhâtî, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’îd el-Ezdî. Şerhu’l-Kasîdeti’l-Halvâniyye fî Zikri Mulûki Himyer. Muskat, 1428.
• Kummî, Sa‘d b. Abdullah Ebî Halef el-Eş’arî. el-Makâlâtu ve’l-Fırak. 2. bs. İran: Merkezu İntişârât ’İlmî ve Fırenklî, 1360.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk el-Küleynî er-Râzî. el-Usûl mine’l-Kâfî. 8 c. Tahran: Mektebetu’s-Sadûk, 1381/1961.
• Lewinstein, Keith. “Studies in Islamic Heresiography: The Khawarij in Two Firaq Tradıtıons”. Doktora Tezi, Princeton University, 1989.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takī b. Maksûd Alî. Bihârü’l-envâri’l-câmiʿa li-düreri ahbâri’l-eʿimmeti’l-ethâr. 3. bs. 110 c. Beyrut-Lübnan: Darun İhyâu’t-turâsi’l-Arab, 1403/1983.
• Menhî, Nicâd b. Mûsâ b. Nicâd b. İbrâhîm. el-Ekille ve Hakâiku’l-edille. Editör Sultan b. Mübârek b. Hamed eş-Şeybânî. Muskat-Uman, 1443/2022.
• Mervezî, Ebû Abdullah Nuaym b. Hammâd. Kitâbu’l-fiten. 2 c. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412.
• Minkârî, Nasr b. Müzâhim. Vakʿatu Sıffîn. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1990.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâzıyye, Dirâsetün Mürekkezetün fi Usûlihim ve Târîhihim. 2. bs. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1407/1987.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ. Firaku’ş-Şî’a. Beyrut-Lübnan: Menşûrâtü’r-Rıdâ, 1433.
• Onat, Hasan. “Şiiliğin Doğuşu Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36, sy 1-2 (1997): 79-118.
• Öz, Şaban. “Şia’nın Takiyye İnancı Çerçevesinde Hz. Ali’nin İlk İki Halife İle Münasebetleri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 15 (Mart 2010): 29-70.
• Rıeu, Charles. Supplement to the Catalogue of the Arabıc Manuscrıpts ın the Brıtısh Museum. London, 1894.
• Sıyâbî, Sâlim b. Hamûd. Is’âfu’l-’âyân fi Ensâbi Ehli Uman. Beyrut: Menşûrâtü’l- Mektebeti’l- İslâmiyyi, 1384.
• Suu’dî, Fahd b. Ali b. Hâşil. Mu’cemu Şua’râi’l-İbâzıyye. 1. bs. C. 2. 2 c. Mektebetü’l-Ceyl el-Vâ’id, 1428.
• Suu’dî, Fahd b. Ali b. Hâşil. Mu’cemu’l-fukahâi ve’l-mütekellimî el-İbâzıyye. 2 c. Muskat-Uman: Mektebetü’l-Ceyl el-Vâ’id, 1428/2007.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed eş-. el-Milel ve’n-Nihal. 3. bs. 2 c. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. er-Ravzü’d-dânî ile’l-Muʿcemi’s-sağîr li’t-Taberânî. 2 c. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiu’s-Sahîh ve Huve Sunenu’t-Tirmizî. 5 c. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer et-. Tehzîbü’l-ahkâm fî şerhi’l-Mukniʿa. 10 c. Tahran: Mektebetu’s-Sadûk, 1385. Umânî, Serhân b. Said el-Ezkevî. Târihu Umân. 4. bs, 1426.
• Uysal, Şule Yüksel - Küçük, Rümeysa. “Hz. Ebû Bekir’in İmam Olarak Görevlendirilmesi Rivayetinin Sünnî Şerh Literatürüne Yansımaları”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık 2022), 36-62. https://doi.org/10.32950/rteuifd.1186182.
• Wilkinson, John C. Ibâdısm: Orıgıns And Early Development In Oman. New York: Oxford University Press, 2010. Yemenî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Himyerî el-. “Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm”. editör Hüseyin b. Abdullah el-Amrî, Mutahhar b. Ali el-Iryânî, ve Yusuf Muhammed Abdullah. Dımeşk: Daru’l-Fikr, 1999.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Ahmed ez-. Esâsü’l-Belâga. 2 c. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütubu’l-İlmiyye, 1997.