Mağrib’de Verş Rivayetinin Kurumsallaşması: Kayrevan Ekolünde Ebû Abdullah b. Süfyân ve el-Hâdî fi’l-Kırâât

Year 2025, Volume: 1 Issue: 5, 104 - 130, 31.10.2025

Yavuz Mutlu , Ahmet Gökdemir

Abstract

Bu makale, Mağrib’de Verş rivayetinin kurumsallaşmasını Kayrevan ekolü ekseninde ve Ebû Abdullah Muhammed b. Süfyân el-Hevvârî’nin (ö. 415/1024) el-Hâdî fi’l-kırâ’ât adlı eseri merkezinde incelemektedir. Çalışma, üç boyutlu bir çerçeve üzerinden ilerler: (1) tarihî-biyografik zemin ve isnad ağları; (2) usûl ve icrâ ilkeleri ile metodolojik yaklaşım; (3) eserlerin tedavülü ve talebe halkaları. Birinci boyutta, İbn Süfyân’ın Verş rivayetini el-Mehdî ve Ebü’t-Tayyib b. Galbûn tarikiyle temellendirdiği; Kayrevan’a özgü icrâ tercihlerini ise “ashâbunâ” ifadesiyle görünür kıldığı gösterilmiştir. Bulgular, Mısrî icrâ geleneğinin tahkîk (şiddetli alma) vurgusunun Kayrevan’da seçici bir muhakeme ile yeniden örgülendiğini, isnadın yanı sıra yerel icra gözlemleriyle desteklendiğini ortaya koymaktadır. İkinci boyutta, med ve lîn harflerinde temkin, zamir hâ’sinin sılâsında işbâ‘ ölçüleri, hemze işlemleri, lâm ve râ’da tefhîm–terkîk dengesi gibi başlıklarda Kayrevan ekolünün tercihleri sistematik olarak tespit edilmiştir. İbn Süfyân’ın, rivayetin sükût ettiği yerlerde “hükmün benzerlere teşmîli” ilkesine dayalı ölçülü kıyasla usûlî tutarlılığı sağlaması, ekolün kör taklitle serbest re’y arasında bir “ölçülü içtihat” çizgisi tesis ettiğini göstermektedir. Üçüncü boyutta ise el-Hâdî’nin tedris metni olarak dolaşıma girişi, reddiyeler ve müstakil risalelerle desteklenen bir sistemleşme sürecine eşlik ettiği; eserin Ayasofya nüshası ve sonraki atıflarla metin geleneğini kurduğu belirlenmiştir. Sonuç olarak, Kayrevan ekolü, Verş rivayetini Mısrî icrâdan devralıp isnad-merkezli bir eleştirel yöntem ve ölçülü kıyasla sistemleştirerek Mağribî tarzın ilkelerini inşa etmiştir. İbn Süfyân’ın el-Hâdî’si bu kurumsallaşmanın normatif dönüm noktasını temsil eder; talebe ağları ve bölgesel tedavül, V./XI. yüzyıldan itibaren Mağrib ve Endülüs kıraat pratiğinde kalıcı bir referans ekseni üretmiştir. Çalışma, ileride yapılacak yazma taramaları ve isnad karşılaştırmalarına dayalı ayrıntılı araştırmalar için bir temel sunmaktadır.

Öne Çıkanlar
• Temel tez: Kayrevan ekolü, Verş rivâyetini Mısrî icrâdaki “tahkîk/şiddetli alma” vurgusunu isnad-merkezli eleştirel yöntem ve ölçülü kıyasla yeniden örgüleyerek Mağribî tarzın ilkelerini kurumsallaştırmış; İbn Süfyân’ın el-Hâdî’si bu kurumsallaşmanın normatif dönüm noktasıdır.
• İsnad zemini: İbn Süfyân, Verş rivâyetini el-Mehdî ve Ebü’t-Tayyib b. Galbûn tariklerine dayandırmış; “ashâbunâ” ifadesiyle Kayrevan’a özgü icrâ tercih alanını görünür kılmış ve Mısır’daki icrâ gözlemleriyle bu tercihler desteklenmiştir.
• Usûl–icrâ tespitleri: Med ve lîn harflerinde temkîn, zamir hâ’sının sılâsında işbâ‘ ölçüleri, hemze muameleleri ile lâm ve râ’da tefhîm–terkîk dengesi başlıklarında Kayrevan ekolünün sistematik tercihleri ortaya konmuştur.
• Metodolojik katkı: Rivâyetin sükût ettiği yerlerde “hükmün benzerlere teşmîli” ilkesine dayalı ölçülü kıyasla usûlî tutarlılık sağlanmış; kör taklit ile serbest re’y arasında “ölçülü içtihat” çizgisi tesis edilmiştir.
• Tedavül ve etki: el-Hâdî, tedris metni olarak dolaşıma girerek reddiyeler ve müstakil risâlelerle desteklenen bir sistemleşme sürecine eşlik etmiş; Ayasofya nüshası ve sonraki atıflar aracılığıyla metin geleneği oluşmuş, V./XI. yüzyıldan itibaren Mağrib ve Endülüs kırâat pratiğinde kalıcı bir referans ekseni üretmiştir.

Atıf Bilgisi (ISNAD)
Mutlu, Yavuz – Gökdemir, Ahmet. “Mağrib’de Verş Rivayetinin Kurumsallaşması: Kayrevan Ekolünde Ebû Abdullah b. Süfyân ve el-Hâdî fi’l-Kırâât”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (Ekim 2025), 104-130. https://doi.org/10.5281/zenodo.17412584

Keywords

Mağrib , Verş rivayeti , kurumsallaşma , Kayrevan , el-Hâdî

Ethical Statement

Bu makale İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Bölümü Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kıraat İlmi Anabilim Dalı’nda hazırlanan “Mağrib’de Nâfi‘ Kıraati Verş Rivayeti (Başlangıçtan Hicrî VII. Asra Kadar)” isimli Doktora tezinden istifadeyle ele alınmıştır.

The Institutionalization of the Warsh Transmission in the Maghrib: Abu ‘Abd Allah b. Sufyan in the Kairouan School and al-Hādī fī al-Qirāʾāt

Abstract

This article examines the institutionalization of the Warsh transmission in the Maghrib through the lens of the Kairouan school, focusing on Abu ‘Abd Allah Muhammad b. Sufyan al-Hawwari (d. 415/1024) and his work al-Hādī fi’l-qirā’āt. The study proceeds within a three-dimensional framework: (1) the historical-biographical groundwork and isnād networks; (2) principles of method (uṣūl) and performance (icrā’) together with the methodological approach; and (3) the circulation of works and student circles. In the first dimension, it is shown that Ibn Sufyān anchored the Warsh transmission through the lines of al-Mahdī and Abū’l-Ṭayyib b. Ghalbūn, while making Kairouan-specific performance preferences visible via the expression “aṣḥābunā.” The findings indicate that the Egyptian performance tradition’s emphasis on taḥqīq (forte/forceful articulation) was reorganized in Kairouan through selective reasoning, supported not only by isnād but also by local performance observations. In the second dimension, the Kairouan school’s preferences are systematically identified on topics such as restraint in madd and līn letters, measures of ishbā‘ in the connective hā’ of pronouns, hemzah treatments, and the balance of tafkhīm–tarqīq in lām and rā’. Ibn Sufyān’s provision of methodological coherence—by applying measured analogy based on the principle of “extending the ruling to similar cases” where the transmission is silent—shows that the school established a path of “moderated ijtihād,” steering between blind imitation and unfettered opinion. The third dimension demonstrates that al-Hādī entered circulation as a teaching text and accompanied a systematization process supported by refutations and independent epistles; moreover, the work established a textual tradition through the Ayasofya manuscript and subsequent citations. In conclusion, the Kairouan school systematized the Warsh transmission—received from Egyptian performance—by means of an isnād-centered critical method and measured analogy, thereby constructing the principles of the Maghribi style. Ibn Sufyān’s al-Hādī represents the normative turning point of this institutionalization; student networks and regional circulation produced a lasting axis of reference in Maghribī and Andalusian recitation practice from the 5th/11th century onward. The study provides a basis for future detailed research grounded in manuscript surveys and isnād comparisons.

Highlights
• Central thesis: The Kairouan school institutionalized the principles of the Maghribi style by reorganizing the Warsh transmission—particularly the Egyptian performance emphasis on “taḥqīq/forceful articulation”—through an isnād-centered critical method and measured analogy; Ibn Sufyān’s al-Hādī represents the normative turning point of this institutionalization.
• Isnāds: Ibn Sufyān grounded the Warsh transmission in the lines of al-Mahdī and Abū’l-Ṭayyib b. Ghalbūn; he made Kairouan-specific performance preferences visible via the expression “aṣḥābunā,” and supported these with observations of Egyptian performance practice.
• Uṣūl–performance findings: The Kairouan school’s systematic preferences are identified on topics such as temkīn in madd and līn letters, measures of ishbāʿ in the connective hāʾ of pronouns, hemzah operations, and the balance of tafkhīm–tarqīq in lām and rāʾ.
• Methodological contribution: Where transmission is silent, methodological coherence is ensured through measured analogy based on the principle of “extending the ruling to similar cases,” thereby establishing a path of “moderated ijtihād” between blind imitation and unfettered opinion.
• Circulation and impact: Al-Hādī entered circulation as a teaching text, accompanying a systematization process supported by refutations and independent epistles; through the Ayasofya manuscript and subsequent citations, it established a textual tradition and, from the 5th/11th century onward, produced a lasting axis of reference in Maghribi and Andalusian recitation practice.

Citation (ISNAD)
Mutlu, Yavuz – Gökdemir, Ahmet. “Institutionalization of the Warsh Transmission in the Maghreb: Abu ‘Abdullah ibn Sufyan in the Kairouan School and al-Hādī fī al-Qirāʾāt”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (October 2025), 104-130. https://doi.org/10.5281/zenodo.17412584

Keywords

Maghreb , Warsh transmission , institutionalization , Kairouan , al-Hadi

Ethical Statement

This article is based on the doctoral thesis entitled "The Verş Narration of Nāfi‘'s Recitation in the Maghrib (From the Beginning to the Seventh Century AH)", prepared at the Department of Basic Islamic Sciences, Institute of Social Sciences, Istanbul University, in the field of Qur'anic Reading and Recitation Science.

References

• Abdülfettâh İsmail Şelebî. Resmü’l-muṣḥafi’l-ʿus̠mânî ve evhâmü’l-müsteşrikîne fî ḳırââti’l-Kur’âni’l-Kerîm. y.y.: Mektebetü Vehbe, ts.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Beşküvâl, Ebü’l-Kasım Halef b. Abdilmelik el-Endelüsî. eṣ-Ṣıla fî târîḫi’l-eimmeti’l-Endelüs. y.y.: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 1955.
• Debbâğ, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Alî el-Ensârî. Meʿâlimü’l-îmân fî maʿrifeti ehli’l-Ḳayrevân. thk. Abdulmecid el-Ḫayalî. 1-5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Devserî, İbrahim b. Saîd b. Hamed ed-. Muḫteṣaru’l-ʿibârât li mu‘cemi muṣṭalaḥâti’l-ḳırâʾât. Riyad: Dâru’l-Hażâra, 2008.
• Ebû Abdillah el-Mintûrî, Muhammed b. Abdilmelik b. Alî el-Kaysî. Şerḥüd-Düreri’l-levâmiʿ fî aṣli maḳraʾi’l-İmâm Nâfiʿ. thk. Sıddîkî Seydî Fevzî. 2 Cilt. y.y., 2001.
• Ebû Amr ed-Dânî, Osmân b. Saîd b. Osmân. Câmiu‘l-beyân fi’l-kırâati’s-seb‘. 1-4 Cilt. BAE: Câmi‘atü’ş-Şârika, 2007.
• Ebû Amr ed-Dânî, Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Urcûzetü’l-münebbihe ʿalâ esmâi’l-ḳurrâ ve’r-ruvât ve usûlü’l-ḳırâât ve ʿakdi’d-diyânât bi’t-tecvîd ve’d-delâlât. thk. Muhammed Micgân el-Cezâirî. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1999. Hamîtû, Abdülhâdî Abdullah. Ḳırâatü’l-İmâm Nâfi‘ ‘inde’l-Meġâribe min rivâyeti ebî Ṣa‘îd Verş. 1-7 Cilt. Rabat: Menşûrâtü Vizârâti’l-Evkâf, 2003.
• İbn Ferhûn, İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ya’merî. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs li’t-Tabʿ ve’n-Neşr, 1972.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsân Abbâs. 1-7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Ömer b. Halîfe el-Lemtûnî el-Emevî el-İşbîlî. el-Fehrese. thk. Muhammed Fevâd Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1998.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Caʿfer Ahmed b. Alî b. Ahmed b. Halef el-Ensârî el-Gırnâtî. el-İḳnâʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. b.y.: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırâati’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 1-2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1960.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. 1-3 Cilt. y.y.: Mektebetü İbn Teymiyye, 1. Basım, 2013.
• İbnü’l-Ebbâr, Ahmed b. Ebî Bekr el-Kudâî. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. thk. Abdusselam el-Herrâs. 1-4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Enbârî, Abdurrahman b. Muhammed Ebü’l-Berakât. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf. 1-2 Cilt. y.y.: Mektebtü’l-Asriyye, 2003.
• İbnü’s-Sellâr, Abdulvehhâb b. Yûsuf b. İbrâhîm eş-Şâfiʿî. Ṭabaḳâtü’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa ve ẕikru menâḳıbihim ve ḳırâʾâtihim. thk. Ahmed Muhammed Azûz. Beyrut - Sayda: Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2003.
• Kâdî İyâd, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik. thk. İbn Tâvît et-Tancî vd. 1-8 Cilt. Mağrib: Maṭbaʿatu Fuḍâle, 1965.
• Kâsım Ali Sa’d. Cemheretü terâcimi’l-fuḳahâʾi’l-Mâlikiyye. 1-3 Cilt. Dubai: Dâru’l-Buhûsi Li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâü’t-Türâs, 2002.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed el-Münestîrî. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdulmecid Hayâlî. 1-2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2003.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. er-Riʿâye li-tecvîdi’l-ḳırâʾe ve taḥḳīḳi lafẓi’t-tilâve. thk. Ahmed Hasan Ferhât. Amman: Dâru ʿAmmâr, 3. Basım, 1996.
• Mintûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmâlik el-. Fehresetü’l-Mintûrî. thk. Muhammed b. Şerîfe. Rabat: Dâru’l-Ummân, 2011.
• Muhammed b. Süfyan. el-Hâdî fi’l-ḳırââti’s-seb‘a. thk. Dr. Halid Esame Ebü’l-Cûd. Kâhire: Dâru ʿİbâdi’r-Rahmân, 2011.
• Muhammed Mahfûz. Kitâbü Terâcimi’l-müellifîn et-Tûnîsiyyîn. 1-5 Cilt. Beyrut - Lübnan: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1994.
• Muhaysin, Muhammed Salim. Muʿcemü ḥuffâẓi’l-Ḳur’ân ʿabre’t-târîḫ. 1-2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Takiyyüddin el-Makrîzî. el-Muḳaffe’l-kebîr. thk. Muhammed Yaʿlâvî. 1-8 Cilt. Beyrut - Lübnan: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāt ve’l-aʿṣâr. y.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-) meşâhîr ve’l-aʿlâm. 1-37 Cilt. y.y.: Mektebetü’t-Tevfîḳiyye, ts.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd ez-. el-Aʿlâm. 1-8 Cilt. Beyrut; Lübnan: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.