OSMANLI DEVLETİ’NDE İSTANBUL’UN ÖNDE GELEN SELÂTİN CÂMİLERİNDE YAPILAN DİNÎ MERÂSİMLER VE BU MERÂSİMLERDE İCRÂ EDİLEN DİNÎ MÛSİKÎ FORMLARI

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 27, 185 - 212, 28.03.2024

Mesut Engin

https://doi.org/10.31455/asya.1431140

Öz

Dünya ve İslâm kültür mirasında büyük bir yere ve öneme sahip olan Osmanlı Devleti’nin bu önemli varlığının sebeplerinden bir tanesi de İstanbul gibi dünya kültür tarihinde eşsiz bir yere sahip olan bir şehre sahip olmasıdır. Osmanlılar, fethettikleri andan itibaren diğer yerlerde olduğu gibi İstanbul’da da büyük bir îmar faaliyetine girişmişlerdir. Bu faaliyetin en önde gelen unsuru camiler olmuştur. Müslüman olmaları ve ayrıca İslâm hâlifeliğini üzerlerinde bulundurmaları hasebiyle Osmanlılar, camilere daha da önem vermişlerdir. Öyle ki bu önem devletin en tepesinde bulunan padişaha kadar sirayet etmiştir. Başta namaz olmak üzere dinî vecibelerin yerine getirildiği ve bunun yanında dinî, sosyal ve kültürel daha birçok uygulama için elverişli olan camilerin bu özelliğinden çok iyi bir şekilde istifade eden Osmanlı padişahları, camiyi Hz. Peygamber (SAV) zamanında olduğu gibi âdeta hayatın merkezine yerleştirmişlerdir. Dolayısıyla cami hayatla iç içe olmuş ve namaz dışındaki birçok dinî iş, işlem ve uygulama camide yapılır olmuştur. Biz de bu çalışmada öncelikle bu uygulamaların yapıldığı İstanbul’daki dört büyük selâtin camisini kısaca tanıttıktan sonra, camide yapılmakta olan bu uygulamalardan olan bazı dinî merasimleri ve bu merasimlerde uygulanan dinî mûsikî formlarını ele almaya çalıştık. Çalışmada konuya katkı sağlayacağına inanılan arşiv belgeleri de kullanılmıştır. Metin içerisinde latinize edilmiş hâlleriyle kullanılan belgelerin asıllarına ekler kısmında yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İstanbul, Selâtin Camileri, Merasim, Dinî Mûsikî

RELIGIOUS CEREMONIES HELD IN THE PROMINENT SELATINE MOSQUES OF ISTANBUL IN THE OTTOMAN EMPIRE AND THE RELIGIOUS MUSIC FORMS PERFORMED IN THESE CEREMONIES

Öz

One of the reasons for the important existence of the Ottoman Empire, which has a great place and importance in the world and Islamic cultural heritage, is that it has a city like Istanbul, which has a unique place in the world cultural history. From the moment of their conquest, the Ottomans embarked on major construction activities in Istanbul, as in other places. The most prominent element of this activity was mosques. The Ottomans gave even more importance to mosques because they were Muslims and also had the Islamic caliphate. So much so that this importance spread to the sultan, who was at the top of the state. The Ottoman sultans, who made good use of this feature of the mosques, where religious duties, especially prayer, were performed, as well as being suitable for many other religious, social and cultural practices, built the mosque for Hz. They placed it at the center of life, as it was in the time of the Prophet (pbuh). Therefore, the mosque has become intertwined with life and many religious works, transactions and practices other than prayer have been carried out in the mosque. In this study, we first briefly introduced the four great sultan mosques in Istanbul where these practices were carried out, and then tried to discuss some of the religious ceremonies that are among these practices performed in the mosque and the religious musical forms applied in these ceremonies. Archival documents believed to contribute to the subject were also used in the study. The originals of the documents used in the text in their Latinized form are included in the appendices.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Istanbul, Selatin Mosques, Ceremony, Religious Music

Kaynakça

• Ak, A. Ş. (2011). Türk Din Mûsikîsi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Akgündüz, M. (2020). Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’ân Okunmasıyla İlgili Görevliler . Diyanet İlmi Dergi, 56(2), 443-458.
• Akkanat, C. (2010). Mehmet Âkif’in Çocukluk Arkadaşı Olarak Fatih Cami. (Ed: D. M. Doğan). Vefatının 73. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni 4 Sempozyumu Bildiriler Kitabı İçinde (s. 78-84). Ankara: Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Akpınar, H. (2014). İslâm ve Sanat Bağlamında Bazı Merasimler ve Mûsikî, İslâm ve Sanat . Tartışmalı İlmî Toplantı Bildiriler Kitabı. 07-09 Kasım 2014 (s. 111-120), Antalya: Akdeniz Üniversitesi Yayınları.
• Aslan, H. (2009/7). Osmanlı İmparatorluğu’nda Mübarek Gün ve Gecelerden Kandiller. İstem Dergisi,0(13), 199-231.
• Ayverdi, E. H. (1954). Yine Fatih Cami’i. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 7(10), 103-115.
• Baltacı, C. ( 1969/2). Leyle-i Regâib . İslam Medeniyeti Mecmuası, 0(23), 21-22.
• Bey, A. S. (t.y.). Teşrifât ve Teşkilâtımız. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser 17, Kervan Yayınları.
• Bey, B. N. (2017). Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Beyhan, M. A. (2007). Saray Günlüğü -25 Aralık 1802/ 24 Ocak 1809-. İstanbul: Çetin Matbaacılık Yayınları. BOA, [DH. KMS]. 00044-1.00038. 001.
• BOA, [A.} MKT. MHM.]. 00403. 00071. 001.
• BOA, [A.}AMD]. 00065. 00099. 001.
• BOA, [HAT]. 00211. 11361.00001.
• BOA, [İ. A]. 001. 0055. 001.
• BOA, [İ. DH.]. 01288. 101366. 001.
• BOA, [İ. DH]. 01004. 079265. 001.
• BOA, [TS.MA.e.]. 0594. 0114. 001.
• BOA, [Y.PRK.ZB.]. 00014. 00122. 001.
• BOA, [ZB]. 00628.0007. 002.
• Bozkurt, N. (2001). Kandil. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 299-302). İstanbul: Türkiye Diyaner Vakfı.
• Cansever, T. (2005). Mimar Sinan. İstanbul: Albaraka Türk Yayınları.
• Cantay, G. (2011). Fatih ve Süleymaniye Camileri’nin Restorasyon Uygulamalarının Sanat Tarihi Yönünden Değerlendirilmesi. (Ed. A. Şahin - M. Kurtoğlu). 2010 Vakıf Medeniyeti İstanbul Yılı ve Vakıflar Haftası Etkinlikleri İçinde (s. 83-89). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çobanoğlu, A. V. (2009). Sultan Ahmed Cami ve Külliyesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 498-501). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Durmaz, G. (2023). Hâşimî’nin Tarih Kasidesindeki Sultan Ahmed Cami. (Ed. G. C. Öncel). Sultan I. Ahmed Dönemi ve Bursa İçinde ( s. 326-334). Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Efendi, E. (1979). Teşrifât-ı Kadîme. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser 132, Kervan Yayınevi.
• Ertuğ, Z. T. (2009). Osmanlılar’da Teşrifat. (Ed. Y. Tiryaki). Türk Dünyası Kültür Atlası Osmanlı Dönemi 1. İçinde ( 428- 481). İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1992). Beyazıt II Cami ve Külliyesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (s. 45-47). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (1995). Fatih Cami ve Külliyesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 244-247). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İpşirli, M. (1993). Cumâ Selâmlığı. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 90-91). İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karaman, H. (1993). Cumâ. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 85-87). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karateke, H. T. (2017). Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Koca, F. (2013). İslam Tarihi ve Medeniyetinde Salâlar ve Salâvatlar (Anadolu Örneği), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koca, F. (2019). Kandil Gecelerinde Okunan ilahiler ve Bazı Formların Listesi. Turkısh Academic Research Review, 4(1),11-21.
• Koçu, R. E. (1966). İstanbul Camileri Beyazıt Cami. Hayat Tarih Mecmuası, 1(1), 59-62.
• Muradî, S. H. (2016). İstanbul’un 12 Yılı (1754-1766). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Mülayim, S. (2010). Süleymaniye Cami ve Külliyesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (s. 114-115). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Nutku, Ö. (1992). Bayram Alayı. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 265-266). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ozansoy, H. F. (2019). Eski İstanbul Ramazanları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Önal, A. (2015). Payitaht İstanbul’da Osmanlı Merasimleri. (Ed. C. Yılmaz). Büyük İstanbul Tarihi III. içinde (s. 404-449). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öz, T. (1938). Sultan Ahmed Cami. Vakıflar Dergisi, 0(2), 24-28.
• Özbilgen, E. (2011). Bütün Yönleriyle Osmanlı “Âdâb-ı Osmaniyye”. İstanbul: İz Yayınları.
• Özcan, N. (1992). Bayram salâsı. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 268-269). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, N. (2004). Mevlid. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 484-486). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Saatçi, S. (2018). Fatih Cami ve Külliyesi. (Ed. F. Başar). Fatih Sultan Mehmet Han içinde (s. 240-262). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
• Sarı, M. A. (2016). Türk Din Mûsikîsi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Sezer, Y. (2015). Süleymaniye Cami ve Külliyesi. (Ed. C. Yılmaz). Büyük İstanbul Tarihi VIII. İçinde (s. 278-289). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Sezikli, U. (2013). Makamlarla Türk Din Mûsikîsi Eğitim Seti. İstanbul: Dört Mevsim Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1954). Sultan Ahmed Cami. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni Dergisi, 9(152), 2-5.
• Şeker, M. (2004). Mevlid. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 479-480). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tekeli, H. (2007). Regâib Gecesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 535-536). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Turabi, F. K.-A. (2017). Cami Mûsikîsi. (Ed. A. H. Turabi). Türk Din Mûsikîsi El Kitabı İçinde (s. 92-93). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Türer, O. (2009). Osmanlı Sarayında İcrâ Edilen Mevlid Merasimi: Mevlid alayı, Kültür Coğrafyamızda Hz. Muhammed Uluslararası Sempozyum II.- 07-08 Mart 2009 (s. 359-364), Sakarya: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Uzun, M. (2001). Kadir Gecesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 126-127). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uzun, M. (2005). Mi’râciyye. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 135-139). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uzun, M. (2007). Regâibiyye. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İçinde (s. 536-538). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1965). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2014). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, H. (1992). Berat Gecesi. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (s. 475-476). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yüksel, O. Ş. (1966/2). Fatih Cami. Hayat Tarih Mecmuası, 2(8), 53-59.