Research and Examples of the Term "Affiliation", within the Scope of Grammaticalization in Turkish

Year 2025, Volume: 9 Issue: 31, 145 - 156, 25.03.2025

Yusuf Gündüz

https://doi.org/10.31455/asya.1587336

Abstract

In our study: Information is given about the term grammaticalization in Turkish, types of grammaticalization, the process of grammaticalization and word-based grammaticalization. Grammaticalization is the gradual weakening of the meaning of actively used language units (words) and their use as suffixes. Research has been conducted on the basis of words that have transformed into derivational and inflectional suffixes, based on previous studies. Grammaticalization of words is a language event that requires certain processes, mostly of an etymological nature. This is called the grammaticalization process of words. Some words have completed the grammaticalization process and are used as derivational and inflectional suffixes. Some words have not completed the grammaticalization process, within the scope of affiliation. Auxiliary verbs, prepositions and conjunctions can be given as examples. Mahmut Kaşkari gave the first examples about this subject, which is a new field in the field of Turkology. Later, it was first used as a term in Western linguistics in 1912. In recent years, it has also started to be researched by Turkish scientists. Within the scope of grammaticalization term, The words that have completed this process in Turkish in Turkey and are used as derivational affix and derivational affix are as follows: eş, ol-, ok//ök, et//at-, sa-, ben, sen, ol, biz, sız/siz, olar, bilen, er-, tur-, yorı-, kil, aş. Our main purpose in the study is to introduce this term, understand its types and obtain practical benefits for the field of Kyrgyz language turkology with this study.

Keywords

Turkish, Grammaticalization, Process of Grammaticalization, Inflectional Suffixes, Derivational Affix

Туркия Түркчөсүндө Грамерлешүү Алкагындагы Мүчөгө Айлануу Термини Боюнча Изилдөө Жана Мисалдар

Abstract

Ишибизде Туркия түркчөсүндө мүчөгө айлануу боюнча терминдин аталыштары, түрлөрү, мүчөгө айлануу процесси жана сөздөн чыккан мүчөлөр тууралуу маалыматтар берилген. Грамерлешүү - активдүү колдонулган тилдик бирдиктердин (сөздөрдүн) бара бара түпкү маанисинин солгундашы менен мүчө катары колдонула баштаганы болуп эсептелет. Бул боюнча сөздөрдүн куранды жана уланды мүчөгө айлангандары мурунку изилдөөлөрдүн негизинде берилген. Сөздөрдүн мүчөгө айлануусу көбүнчө этимологиялык маанайда болуп, белгилүү тепкичтерди талап кылат. Булар грамерлешүү процесси деп аталат. Кээ бир сөздөр мүчөгө айлануу процессин бүтүрүп, уланды жана куранды мүчө катары тилде колдонулса, кээ бир сөздөр толук мүчөгө айлана элек болуп, айлануу процесси баштаган болуп эсептелет. Алардын курамына кызматчы сөзгө айлануу, жардамчы этиш болуу сыяктуу терминдер кирет. Түркология тармагында жаңы багыт катары эсептелген бул тема боюнча, тарыхый аспектиде алсак, Махмуд Кашгари алгачкы маалыматты берген. Кийин батыштык окумуштуулардын биринчи жолу 1912-жылы термин катары колго алуусу менен билим дүйнөсүнө пайда болгон. Акыркы жылдарда түрк окумуштуулар тарабынан да изилдене баштаган. Грамерлешүү жана мүчөгө айлануу терминин алкагында Туркия түркчөсүндө ушул процессти аяктап уланды жана куранды мүчөлөргө айланган эш, ол-, ок/өк, эт//ат-, ca-, бен, сен, ол, биз, сыз/сиз, олар, билен, эр-, тур-, ёры-, кил, аш сөздөрүнөн чыккан отуздан ашык мүчө боюнча маалымат берилген. Изилдөөдөгү негизги максатыбыз - бул терминди таанытуу, түрлөрүн байкоо болуп эсептелет. Макала аркылуу кыргыз тили боюнча түркология багыты үчүн практикалык пайда күтүлүүдө.

Keywords

Туркия түркчөсү, грамерлешүү, грамерлешүү процесси, уланды мүчө, куранды мүчө

Türkiye Türkçesinde dilbilgiselleşme kapsamında "ekleşme" terimi üzerine inceleme ve örnekler

Abstract

Çalışmamızda Türkçede dilbilgiselleşme terimi, dilbilgiselleşme türleri, dilbilgiselleşme süreci ve sözcük temelli dilbilgiselleşme hakkında bilgi verilmektedir. Dilbilgiselleşme, etkin olarak kullanılan dil birimlerinin (kelimelerin) anlamının giderek zayıflaması ve ek olarak kullanılmaya başlanmasıdır. Daha önce yapılan çalışmalar temel alınarak yapım ve çekim eklerine dönüşmüş sözcükler üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Sözcüklerin dilbilgiselleşmesi, çoğunlukla etimolojik nitelikte olmak üzere belirli süreçleri gerektiren bir dil olayıdır. Buna sözcüklerin dilbilgiselleşme süreci denir. Bazı sözcükler dilbilgiselleşme sürecini tamamlamış, ekleşerek yapım ve çekim eki olarak kullanılmaktadır. Bazı sözcükler ise dilbilgiselleşme sürecini ekleşme bakımından tamamlamamıştır. Bunlara örnek olarak yardımcı fiiller, edatlar ve bağlaçlar örnek olarak verilebilir. Sürecini tamamlayıp ek olanlar ve hala sürecini tamamlamamış olanlar da gramerleşme, ekleşme terimi ile belirtilmektedir. Bu konuda ayrım yapılması gerektiğinden bahsedilmiştir. Türkoloji sahasında yeni bir alan olan bu konu hakkında ilk örnekleri Kâşgarlı Mahmud vermiştir. Daha sonra 1912 yılında Batı dilbiliminde terim olarak ilk kez kullanılmıştır. Son yıllarda Türk bilim insanları tarafından da araştırılmaya başlanmıştır. Türkiye Türkçesinde bu süreci tamamlamış ve yapım eki ve türetme eki olarak kullanılan sözcükler şunlardır: eş, ol-, ok//ök, et//at-, sa-, ben, sen, ol, biz, sız/siz, olar, bilen, er-, tur-, yorı-, kil, aş. Çalışmadaki temel amacımız bu terimi tanıtmak, türlerini anlamak ve bu çalışma ile Kırgız dili türkolojisi alanı için pratik yararlar elde etmektir.

Keywords

Türkiye Türkçesi, Dilbilgiselleşme, Dilbilgiselleşme süreci, Yapım eki, Çekim eki

References

• Alibekiroğlu, S. (2015). Ol-fiilinin Türkiye Türkçesi standart dilindeki kullanımları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(1), 193-206.
• Aygümüş, Ş. (2023). Kazak Türkçesinde art fiillerin dilbilgiselleşmesi (Tez No: 848064) [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Baran, B. (2023). Tuva Türkçesinde dilbilgiselleşme (Tez No: 834920) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Can, M. (2016). Dilbilgiselleşme ve eski Uygurca edatlar (Tez No: 443560) [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Çetin, O. A. (2016). Gramerleşme ve sözcükselleşme bağlamında eski Türk dilinde zarflar (Tez No: 423559) [Doktora Tezi, Eskiģehir Osmangazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Çubukçuoğlu, M. (2019). Türkçede dilbilgiselleştirme: Bilişsel dilbilgisi çerçevesinde bir inceleme (Tez No: 592547) [Yüksek Lisans, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Demirci, K. (2008). Dilbilgiselleşme üzerine bir inceleme. Bilig, 45, 131-146. https://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/kerim_demirci_dilbilgisellesme_uzerine.pdf
• Dilaçar, A. (1971). Gramer: Tanımı, adı, kapsamı, türleri, yöntemi, eğitimdeki yeri ve tarihçesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 19, 83-145.
• Ercilasun, A. B. (2012). -Maç/-meç eki üzerine. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 21(0), 83-88.
• Gökçe, H. (2010). Başkurt Türkçesinde gramatikalleşme örnekleri üzerine. Türkoloji Dergisi, 17(1), 83-104. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000178
• Göktürk, N. (2022). Türkçede gramerleşme: Gramerleşmiş zarf-fiiller (Tez No: 752842) [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Güzel, S. (2020). Çuvaşça kay- “gitmek” fiilinin dilbilgisel ve sözlüksel kullanımları üzerine. Tehlikedeki Diller Dergisi, 10(17), 279-297.
• İlhan, N. (2009). Türkçede ek+kök / kök+ek kaynaşmasıyla ortaya çikan ekler. Journal of Turkish Studies, 4(8), 1535-1557. http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.1008
• İlhan, N. (2019). Türkçede kelimelerin ekleşmesiyle ortaya çıkan ekler. The Journal Of Academic Social Science Studies, 75, 149-162. https://jasstudies.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=29128
• Joseph, J. E. (2023). Grammaticalization and the emotional evolution of Antoine Meillet, James Mcelvenny (Ed.), The limits of structuralism: Forgotten Texts in the history of modern linguistics (Oxford, 2023; Çevrimiçi Baskı, Oxford Academic, 20 Nisan 2023), https://doi.org/10.1093/oso/9780192849045 Erişim Tarihi 10 Ocak 2025.
• Karaca, H. (2021). En az çaba yasasının dil alanlarında işleyişi. Turkish Studies - Language, 16(1), 359-370. https://dx.doi.org/10.47845/turkishstudies.49272
• Karaca, M. M. (2022). Eski Anadolu Türkçesinde görülen bir dilbilgiselleşme örneği: “vardi” .Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 10(30) 105-111. https://doi.org/10.12992/turuk1245
• Keskin, E. G. (2019). Kırgız Türkçesinde gramerleşme ve sözcükleşme örneği olarak emiş~ ımiş~ mış~ miş biçimleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (Teke) Dergisi, (8)2, 770-789. http://dx.doi.org/10.7884/teke.4457
• Korkmaz, Z. (1995). Türk dili üzerine araştırmalar I, Ankara: Tdk Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1995). Türkçede ok/ök pekiştirme (intensivum) edatı üzerine, Türk dili üzerine araştırmalar. Birinci Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
• Özalan, U. (2015). Bildirme ek(ler)i olarak verilen unsurların türk dilinin ekleşme dizisindeki yeri. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(5), 67-74. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turuk/issue/27062/515901
• Saginbayeva, B. (2022). Sözdördün evolitsiyası: Türk zhana Kırgız tilderinin misalında. Nauka Obrazovanie Texnika, 75(3), 89-97. https://doi.org/10.54834/16945220_2022_3_89
• Salan, E. (2014). Türkçede bir gramerleşme örneği: -soñ < soñ. Dil Araştırmaları, 14(14), 97-117.
• Şeker, E. (2023). Bol’ fiilinden ‘-Il’ biçim birimine Türkçe edilgen çatı biçim biriminin dilbilgiselleşme süreci. Eren Dergisi, 2(2), https://dergipark.org.tr/tr/pub/eren
• Tamir, N., & Ercilasun, A. B. (2020). Çağataycadan Özbekçeye gramerleşme (tur- ve yat- yardımcı fiillerinde). Dil Araştırmaları, 14(26), 37-51. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/60263/877273
• Temiz, D. N. (2024). Ekleşen bir son çekim edatı: tapa>+dıva/ +duva. Gazi Türkiyat, 34, 241-256. https://dergipark.org.tr/en/pub/gaziturkiyat/issue/85775/1275065
• Türk, V. (2014). İsimden fiil yapan-al-/-el-;-l-ve-ar-/-er-;-r- eklerinin kökeni. İlmî Araştırmalar, 21, 183-191. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/73572
• Yetkin, B. (2005). Türkiye Türkçesiyle yazılan makalelerdeki etimolojiler (Tez No: 159361) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.