Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Bir Fıkıh Kitabı: Şehr-i Gülşen ve Dil Özellikleri

Year 2025, Volume: 9 Issue: 33, 253 - 268, 25.09.2025

Tuğçe Kuşcu , Şükran Binici , Sadi Gedik

https://doi.org/10.31455/asya.1708946

Abstract

15. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında Türkistan’da, Türklerin dinî bilgi ihtiyaçlarını karşılamak üzere Çağatay Türkçesiyle pek çok fıkıh kitabı yazılmıştır. Bunlardan biri de Şehr-i Gülşen isimli kitaptır. Gunnar Jarring Koleksiyonu Prov. 62’de bulunan eserin yazma nüshasına göre eser 136 varaktır ve yazarı bilinmemektedir. Yazılış tarihi veya istinsahı muhtemelen 1794-1795’tir. Eser Çağatay Türkçesinin son döneminde yazılmıştır. Eserin dil özelliklerine bakıldığında Doğu Türkistan’da yazılmış olma ihtimali yüksektir. Eserin baş tarafında birkaç sayfa eksik olduğu tahmin edilmektedir. Şehr-i Gülşen’in ilk sayfalarında eserle ilgili bazı bilgiler verilmektedir. Eserin 22 bâb olarak tasnif edildiği belirtilmiş ancak eser 20 bâbdan oluşmaktadır. Müellif, eseri pek çok Arapça ve Farsça eserden faydalanarak yazdığını belirtmiştir. Eser sade bir nesir diliyle yazılmıştır. Didaktik bir metin olması bakımından sanatlı bir dil kullanılmamış ve içerisinde pek çok ayet ve hadisle bunların Çağatayca tercümesi yer almıştır. Şehr-i Gülşen, son dönem Çağatay Türkçesinin söz varlığı ve nesir özelliklerinin tespiti bakımından oldukça kıymetli bir eserdir. Eserde zengin fıkıh bilgileri sunulmuştur. İslam’a göre namaz, oruç, hac, zekât gibi yapılması gerekenler ile gıybet, zina, yalan, hile gibi haram sayılan hususlar ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir.

Keywords

Şehr-i Gülşen , Son Dönem Çağatay Türkçesi , Fıkıh , Doğu Türkistan

Project Number

YOK

A Fiqh Book Written in Late Chagatai Turkish: Şehr-i Gülşen and Its Linguistic Features

Abstract

Between the 15th and 20th centuries, numerous fiqh works were written in Chagatai Turkish to meet the religious needs of Turkestan's Turks. One such work is the Şehr-i Gülşen. According to Gunnar Jarring Collection Prov. 62, the manuscript contains 136 foliosThe author of the work is unknown. The date of its composition or transcription is estimated to be around 1794–1795. The work was composed during the last period of Chagatai Turkish. Its linguistic features strongly suggest an East Turkestan origin. Several pages are believed to be missing from the beginning. The work’s initial pages provide fundamental information. Although it is stated that the book is divided into 22 chapters, only 20 chapters are extant. The author notes consulting numerous Arabic and Persian sources in preparing the text. The work is written in a plain prose style. As a didactic text, it avoids ornamentation and includes many verses and hadiths with Chagatai translations. The work is a highly valuable source for studying the vocabulary and prose characteristics of late Chagatai Turkish. The work provides comprehensive fiqh content on religious duties like prayer, fasting, pilgrimage, zakat, and prohibitions including backbiting, adultery, lying, and deceit.

Keywords

Şehr-i Gülşen , Late Chagatai Turkish , Fiqh , East Turkestan

Project Number

YOK

References

• Argunşah, M. (2020). Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lugati veya Çağatay sözlüğü. Ayyıldız Matbaası.
• Binici, Ş. (2025). Çağatayca bir fıkıh kitabı: Şehr-i Gülşen (1a-65b) inceleme-metin-sözlük (Tez No:918698) [Yüksek Lisans Tezi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi]
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca el kitabı. Kesit Yayınları.
• Erbay, F. (2006). Tergîbüs-salât’ın Çağatay Türkçesi ile yazılmış nüshası üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (20), 189-199.
• Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin grameri (Hazırlayan: Mehmet Akalın). TDK Yayınları.
• Gedik, S. (2020). Kimyâ (Çağatayca bir mesnevi) (inceleme-metin-çeviri-dizin-sözlük-tıpkıbasım) Baba Rahim Meşreb. Hiper Yayın.
• Köprülü, F. (1945). Çağatay edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, 3. C. (s. 270-323).
• Kuşcu, T. (2025). Çağatayca bir kitap: Şehr-i Gülşen (65b-136a) inceleme-metin-sözlük (Tez No:918695) [Yüksek Lisans Tezi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi]
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, Z. (2007). Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı üzerine araştırmalar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 173-219.
• Rezaei, M. (2020). Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir fıkıh kitabı: Muallimü’l-Etrâk. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 4(1), 66-78. https://doi.org/10.30563/turklad.708918.
• Rezaei, M. (2021). Erken Çağatayca dönemine ait bir fıkıh kitabı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (51), 203-222.
• Seyhan, T. O. (2005). Ali Şir Nevayi-Sirâcü’l-Müslimîn 1 (giriş-karşılaştırmalı metin). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(4), 88-120.
• Seyhan, T. O. (2003). Zahuriddin Muhammed Babür’ün Mübeyyen adlı eseri. İlmî Araştırmalar, (15), 91-112.
• Shadkam, Z., & Paltore, Y. (2021). Çağatayca bir yazma eser: Salât-ı Mes’ûdî-yi Türkî. Türkbilig, 2021(41), 163-171.
• Shaw, R. B. (2014). Kaşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü (Çev: Fikret Yıldırım). TDK Yayınları.
• Türk, V. (2020, 16-18 Şubat). Tarihi metin aktarmaları ve Çağatay Türkçesi metinlerinin aktarılması üzerine [Tam metin bildiri]. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, Samsun, Türkiye.
• Uygun, M. (2022). Çağatayca Kitâb-ı Umdetü’l-İslâm. Türklük Bilimi Araştırmaları, (51), 163-185.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşümez, E., Boltabayev, S., & Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe sözlük. Türk Dünyası Vakfı.