Main Reasons for Socioeconomic Development in Tepebaşı and Odunpazarı Districts of Eskişehir Province

Year 2025, Volume: 9 Issue: 33, 329 - 356, 25.09.2025

Hüseyin Şahbaz , Lütfi Özav

https://doi.org/10.31455/asya.1724017

Abstract

In the area where Tepebaşı and Odunpazarı districts, which constitute the study area, are located, there was an ordinary sanjak in the middle of the 19th century and Eskişehir, which was the center of this sanjak, was an uninspiring town. However, this situation has changed significantly since 1860, and by 1990, Eskişehir had become the country's tenth largest city in terms of population and a socio-economically developed city. This research aims to reveal the main reasons for the socio-economic development in the study area. Accordingly, the first of the issues that play a role in the mentioned development is the landforms of the study area. The second reason mentioned is that the Baghdad Railway Line, which began construction in Istanbul, reached the town of Eskişehir in 1892. After this event, which provided a connection with the Port of Istanbul, the study area was integrated into world trade. The third reason is the establishment of a company called the "Anatolian-Ottoman Company" in Eskişehir in 1894 by the Germans to repair and maintain locomotives and railcars and to carry out railway construction-related work. This company laid the foundations of industry in the town of Eskişehir by training a large number of qualified technical personnel. The fourth reason for the mentioned change is the migration to the study area from the lands lost by the Ottoman Empire or those that were no longer under its protection, starting from 1860 and continuing until 1990. As a result of these migrations, the population and number of settlements in the study area have increased significantly.

Keywords

Eskişehir Province , Eskişehir City , Odunpazarı and Tepebaşı Districts

Eskişehir İli Tepebaşı ve Odunpazarı İlçelerindeki Sosyoekonomik Kalkınmanın Temel Nedenleri

Abstract

Çalışma alanını oluşturan Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerinin bulunduğu alanda XIX. yüzyılın ortalarında sıradan bir sancak vardı ve bu sancağın merkezini oluşturan Eskişehir ise sönük bir kasaba idi. Fakat bu durum 1860 yılından itibaren büyük ölçüde değişmiş ve 1990 yılına gelindiğindeyse Eskişehir, nüfus açısından ülkenin onuncu büyük ve sosyoekonomik açıdan da gelişmiş bir kenti olmuştur. İşte bu araştırmada inceleme alanındaki sözü edilen sosyoekonomik kalkınmanın temel nedenlerinin ortaya konması amaçlanmıştır. Buna göre sözü edilen kalkınmada rol oynayan hususlardan ilki, çalışma alanının sahip olduğu yeryüzü şekilleridir. Sözü edilen nedenlerden ikincisi, yapımına İstanbul’dan itibaren başlanan, Bağdat Demir Yolu Hattı’nın 1892 yılında Eskişehir kasabasına ulaşmasıdır. İstanbul Limanı’nı ile bağlantı sağlayan bu olay sonrasında inceleme alanı, dünya ticaretine entegre olmuştur. Bahse konu olan nedenlerden üçüncüsü ise Eskişehir kasabasında, lokomotif/vagonların tamir-bakımını yapmak ve demir yolu inşasıyla ilgili işleri icra etmek maksadıyla 1894 yılında Almanlar tarafından, “Anadolu-Osmanlı Kumpanyası” adlı bir şirketin kurulmasıdır. Bu şirket, çok sayıda nitelikli teknik eleman yetiştirmek suretiyle, Eskişehir kasabasına endüstrinin temellerini atmıştır. Belirtilen değişikliğin nedenlerinden dördüncüsü ise 1860 yılından başlayıp 1990 yılına kadar devam eden süreçte Osmanlı İmparatorluğu’nun kaybettiği ya da himayesinden çıkan topraklardan inceleme alanına yapılan göçlerdir. Bu göçler neticesinde araştırma alanındaki nüfus ve yerleşme sayısı önemli ölçüde artmıştır.

Keywords

Eskişehir İli , Eskişehir Kenti , Odunpazarı ve Tepebaşı İlçeleri

References

• Ağanoğlu, H. Y. (2001). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın makûs talihi: Göç. Kum Saati Yayınları.
• Akyüz, A. (2009). Salnamelerde Eskişehir (Tez No.: 228.864) [Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Albek, S. (1991). Dorylaion’dan Eskişehir’e. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Alp, İ. (1990). Belge ve fotoğraflarla Bulgar mezalimi (1877-1989). Trakya Üniversitesi Yayınları.
• Alperen, A. (2018). Bağdat Demiryolu: Siyasal sonuçları olan bir Türk-Alman demiryolu projesi. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 7(19), 1-22.
• Altun, M. F. (1918). Kırımlıların Kırım’da ve Anadolu’da çiftçiliği. Kırım Mecmuası, 1,7.
• Anadolu Ajansı. (2021, 27 Eylül). Arçelik Eskişehir Fabrikası en gelişmiş üretim merkezleri arasında. https://www.aa.com.tr/tr/isdunyasi/teknoloji/arcelik-eskisehir-fabrikasi-dunyanin-en-gelismis-uretim-merkezleri-arasina-adini-yazdirdi/667676 adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Anadolu Üniversitesi, (2024, 23 Ocak). Anadolu hakkında. https://www.anadolu.edu.tr/universitemiz/anadolu-hakkinda/hakkinda adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 10, 1-26.
• Benk, A. C. (2023, 1 Şubat). Eskişehir-Türkiye Çerkesleri. https://jinepsgazetesi.com/2023/02/eskisehir/ adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Berber, F. (2011). 19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya yapılan göçler. Karadeniz Araştırmaları, 8(31), 17-49.
• Beydilli, K. (1991). Bağdat Demiryolu. İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, s. 442-444). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Beydilli, K. (2007). Osmanlılar. İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 33, s. 487-502). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bilgi, N. (2010). Osmanlı Devletinin 1917 yılı yabancı nüfusu. Tarih İncelemeleri Dergisi, 25(1), 101-146.
• Boz, E., & Günay-Aktaş, S. (2013). Eskişehir ili dil atlası çalışmaları (yerli ve göçmen ağızları). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(Özel Sayı), 59-72.
• Bozdağlıoğlu, Y. (2014). Türk-Yunan nüfus mübadelesi ve sonuçları. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 18(3), 9-32.
• Cuinet, V. (1894). E. Leroux (Ed.), La Turquie D’Asie 4. Hachette Livre.
• Çadırcı, M. (1997). Tanzimat Dönemi’nde Anadolu kentlerinin sosyo-ekonomik yapısı. TTK Yayınları.
• Çapa, M. (1990). Yunanistan’dan gelen göçmenlerin iskânı. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2(5), 49-84.
• ÇİMSA. (2022). Seri: II-14.1 sayılı tebliğe istinaden hazırlanmış yönetim kurulu ara dönem faaliyet raporu. Çimsa Çimento Sanayi ve Ticaret A.Ş.
• Çuha, N. (1999). Türkiye’de göç olgusu ve Eskişehir il merkezinde kurulun göçmen mahalleler. Erdem, 12(34), 82-90.
• Darga, M. (1993). Şarhöyük-Dorylaion kazıları (1989-1992) [Tam Metin]. XV. Kazı Sonuçları Toplantısı I Ankara, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, s. 481-502.
• Darkot, B. (1955). Altıncı genel nüfus sayımı. Türk Coğrafya Dergisi, 15-16, 85-103.
• Dawletschin-Linder, C. (2010). C. Dawletschin-Linder & A. Dietert (Ed.), Osmanischen Reichs der Republik Türkei. Begegnungen-İlişkiler, Hamburg und die Türkei in Geschichte und Gegenwart (s. 18-141). Landeszentrale für politische Bildung.
• Dayıoğlu, A. (2005). Toplama kampından Meclis’e Bulgaristan’da Türk ve Müslüman azınlığı. İletişim Yayınları.
• DİE. (1929). 28 Teşrinievvel 1927 umumî nüfus tahriri. Devlet İstatistik Enstitüsü.
• DİE. (1991). 1990 Genel nüfus sayımı idari bölünüş. Devlet İstatistik Enstitüsü.
• DİE. (2001). 2000 Genel nüfus sayımı nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri il: Eskişehir. Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Doğanay, H. (1995). Türkiye beşeri coğrafyası. Millî Eğitim Bakanlığı Yayını.
• Dursun, D. (1989). II. Tarih. İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 2, s. 510-520). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Efe, A. (1998). Eskişehir demiryolu (Tez No.: 73.341) [Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Eğeci, Ü. (1966). Tarımın ekonomik kalkınmadaki yeri. Devlet Planlama Teşkilatı.
• Eren, A.C. (1996). Türkiye’de göç ve göçmen meseleleri. Nurgök Matbaası.
• Erşan, M., & Yetim, F. (2011). Eskişehir Ermenilerinin tehciri. Bilgi ve Bellek, 9, 81-97.
• Ertin, G. (1992). Eskişehir kentinde yerleşmenin evrimi (Tez No.: 491.736) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Gün, A.F. (2022). Deniz hâkimiyet teorisi kapsamında 1783 Rusya’nın Kırım’ı ilhakı, Kırım Tatarlarının Anadolu’ya göçleri ve yeni bir toplum inşası. Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, 5(2), 183-203.
• Güngör, E. (1989, 23-25 Kasım). Eskişehir soba sanayii [Tam Metin]. Soba Sanayi Kongresi, Ankara: TMMOB Makina Mühendisleri Odası Yayını, s. 30-35.
• Halaçoğlu, A. (1994). Balkan Harbi sırasında Rumeli’den Türk göçleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Halaçoğlu, A. (2002). Bulgar mezalimi. Türkler Ansiklopedisi içinde (Cilt 13, s. 308-315). Yeni Türkiye.
• Hamzaoğlu, H. (2021). Rus jeopolitiğinde deniz gücünün önemi ve Rusya Federasyonu’nun güncel Akdeniz stratejisi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 16(1), 166-185. https://doi.org/10.17153/oguiibf.879257
• Hocaoğlu, B. (2011). Bulgaristan’dan Türkiye’ye yönelik göçler ve göçmen yerleşme alanlarında sosyo-ekonomik ve mekânsal özellikler (Tez No.: 286.571) [Doktora Tezi, Ege Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• İpek, N. (1994). Rumeli’den Anadolu’ya Türk göçleri (1877-1890). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İSO. (2022a). Türkiye’nin 500 büyük sanayi kuruluşu-2022. https://www.iso500.org.tr/500-buyuk-sanayi-kurulusu?yil=2022 adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• İSO. (2022b). Türkiye’nin ikinci 500 büyük sanayi kuruluşu. https://www.iso500.org.tr/ikinci-500-buyuk-sanayi-kurulusu adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• İzbırak, R. (1945). Eskişehir’le Çifteler çevresinde bir coğrafya gezisi. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 3(5), 507-521.
• Karakuyu, M. (2006). A. Demirci, M. Karakuyu ve M. A. McAdams (Ed.), İstanbul’un mekânsal gelişiminin analizi. 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri Bildiriler Kitabı (s. 207-214).
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri (Çev.: B. Tırnakçı). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kılıç, O. (2014). 19. yüzyıla kadar Sultanönü (Eskişehir) Sancağı’nın yöneticileri. Turkish Studies, 9(4), 659-673.
• Kırlı, E. (2023). Cumhuriyetin yüzüncü yılında bir göçmen kenti olarak Eskişehir’in sosyokültürel yapısı. T.C. Eskişehir Valiliği Şehir ve Değer Araştırmaları Dergisi, 3(7), 32-41.
• Koçkar, M. (2017). Ulaşım kenti: Eskişehir ve ulaştırma eğitimi. Eskişehir Ticaret Odası Dergisi, 82-86.
• Korkmaz, N., & Öztürk, A. (2017). Bulgaristan Türklerinin göç süreci ve göçmenlerin Türkiye’deki iskân ve iş gücüne dayalı entegrasyonu. ANKASAM Bölgesel Araştırmalar Dergisi, 1(3), 268-289.
• Kozak, N. (2013). N. Kozak (Ed.), Eskişehir’in sosyo-ekonomik yapısının değişimi ve kronolojisi (1815-2013). Dünden Bugüne Eskişehir’deki 14 İşletmenin Öyküsü içinde (s. 1-18). Tepebaşı Belediyesi Yayınları.
• Köylü, Z. (2008). XX. yüzyılın başlarında Eskişehir. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 24(71), 381-412. Maranki, A. (1993). Balkan mezalimi. Timaş Yayınları.
• Mc Carthy, J. (1998a). Ölüm ve sürgün (Çev.: B. Umar). İnkılâp Yayınları.
• Mc Carthy, J. (1998b). Müslümanlar ve azınlıklar (Çev.: B. Umar). İnkılâp Yayınları.
• Menekşe, M. (2018). 1844-1845 yıllarında Eskişehir’in mahalle ve köylerinin nüfusuna dair bazı bilgiler. Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR), 5(31), 4545-4559.
• MGM. (2023). İklim Sınıflandırması Eskişehir. https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-siniflandirmalari.aspx?m=ESKISEHIR adresinden 27 Temmuz 2025 tarihinde erişildi.
• MSB Harita Genel Müdürlüğü. (2024). İl ve ilçe yüz ölçümleri. https://www.harita.gov.tr/il-ve-ilce-yuzolcumleri adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• MTA. (2010). Eskişehir ili maden ve enerji kaynakları. https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/maden_potansiyel_2010/Eskisehir_Madenler.pdf adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Orhan, S. (2008). Balkan Savaşları’nda Türklere yapılan Bulgar mezalimi (Tez No.: 215.634) [Yüksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Önder, S., & Oğur, N. (2019). Eskişehir şeker fabrikası. ESOGÜ Tarih Dergisi, 2(2), 25-54.
• Örenç, A. F. (2012). Balkan Harbi’nde Edirne kuşatmasına dair İngiliz belgeleri. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(4), 17-79.
• Özel, Ç. H., & Türktarhan, G. (2013). N. Kozak (Ed.), Gamgam Otel’den Büyük Otel’e. Dünden Bugüne Eskişehir’deki 14 İşletmenin Öyküsü içinde (s. 75-94). Tepebaşı Belediyesi Yayınları.
• Özgür, U. (2007). Bulgaristan Türkleri’nin 1950-1951 yıllarında Türkiye’ye göçleri (Tez No.: 207.478) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Ramsay, W. M. (1961). Anadolu’nun tarihi coğrafyası (Çev.: M. Pektaş). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Reyhan, C. (2005). Türk-Alman ilişkilerinin tarihsel arka planı (1878-1914). Belleten, 69(254), 217-266. https://doi.org/10.37879/belleten.2005.217
• Sevin, V. (2001). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası 1. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sezgin, D. (2015). Cumhuriyet Dönemi sağlık iletişimi uygulamalarında ilkler: Türkiye’de sıtma ile mücadele. Akademik Bakış Dergisi, 50, 33-47.
• Soy, H. B. (2004). Almanya’nın İngiltere ile Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuz mücadelesi (1890-1914). Phoenix Yayınevi.
• Şahin, C. (2011). Bir göçmen kenti olarak Eskişehir ve Eskişehir’in sosyo-kültürel yapısında Tatar kimliği. İdealkent, 3, 220-243.
• Şimşir, B. N. (2003). Türkiye ve Balkanlar. Balkan Türkleri Balkanlar’da Türk varlığı. Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi.
• Taşlıgil, N., & Şahin, G. (2011). Doğal ve kültürel özellikleri ile lületaşı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar, 4(16), 436-452.
• Taygun, N. (1993). Türkşeker’in öyküsü. Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ Yayınları.
• TBMM. (1997). Tutanak Dergisi. Dönem: XX, Yasama Yılı: 2, Birleşim: 60, Cilt: 21.
• TC Resmî Gazete. (2008, 22 Mart). Büyükşehir belediyesi sınırları içerisinde ilçe kurulması ve bazı kanunlarda değişiklik yapılması hakkında kanun. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/03/20080322M1-1.htm adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• TEI. (2023). Hakkımızda. https://www.tei.com.tr/kurumsal/hakkimizda adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Teoman, Ö., & Bozpınar, C. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda Celali İsyanları: Chayanovyan bakış açısıyla bir değerlendirme. Akdeniz İİBF Dergisi, 21(1), 121-130. https://doi.org/10.25294/auiibfd.869396
• Toksoy, A. (2006). XX. yüzyıla girerken Türk Dünyası ve İsmail Gaspıralı. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları, 1-7.
• Tolun-Denker, B. (1976). Şehir içi arazi kullanılışı. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayını.
• Tuncel, M. (1995). Bugünkü Eskişehir. İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 11, s. 401-402). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tunçdilek, N. (1954). Eskişehir bölgesinde yerleşme tarihine toplu bir bakış. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15(4), 189-208.
• Tunçdilek, N. (1957). Eskişehir ve şehrin tekâmülü. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 4(8), 35-47.
• Turan, O. (1971). Selçuklular zamanında Türkiye. Turan Neşriyat Yurdu.
• Tülce-Uman, A. H. (2021). Endüstri öznelerinin çalışma, yaşam ve kollektivite mekânlarında oluşumu: Eskişehir 1923-1980 [Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi]. OpenMETU.
• TÜRASAŞ. (t.y.). Eskişehir bölge müdürlüğü tarihçesi. https://www.turasas.gov.tr/eskisehir-bolge-mudurlugu-tarihcesi adresinden 20 Haziran 2025 tarihinde erişildi.
• Yakar, M., & Südaş, İ. (2019). Türkiye’de yabancı nüfusun yeni coğrafyaları. Ege Coğrafya Dergisi, 28(2), 129-164.
• Yazıcı, H., & Demirel, M. (2006). 93 Harbi’nden sonra Eskişehir’e yerleştirilen göçmenler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 29, 267-278.
• Yediyıldız, B. (1993). H.D. Yıldız (Ed.), Osmanlılarda hâkimiyet anlayışı. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi 12 (s. 293-314). Çağ Yayınları.
• Yılmaz, A., & Yetgin, D. (2013). N. Kozak (Ed.), Madam Tadia Oteli. Dünden Bugüne Eskişehir’deki 14 İşletmenin Öyküsü (s. 19-34), Tepebaşı Belediyesi Yayınları.
• Yılmaz, A., & Yetgin, D. (2018). Seyyahların anlatımı ile Osmanlı’nın son 30 yılındaki Eskişehir (1892-1922). Akademik İncelemeler Dergisi, 13(2), 159-182. https://doi.org/10.17550/akademikincelemeler.319392
• Yılmaz, R. (2008). Jivkov döneminde Bulgaristan Türkleri ve Türkiye’ye göç olayı (Tez No.: 226.758) [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Yücel, T. (1960). Demiryollarımızın istasyon nüfuslarına etkisi. Türk Coğrafya Dergisi, 20, 143-148.
• Yükseköğretim Kurumu. (t.y.). Yükseköğretim bilgi yönetim sistemi. https://istatistik.yok.gov.tr/ adresinden 20Haziran 2025 tarihinde erişildi.