Nedensellik-Hür İrade İlişkisi

Year 2025, Volume: 29 Issue: 3, 417 - 429

Mehmet Latif Bakış

https://doi.org/10.53487/atasobed.1668692

Abstract

Temellendirmeler ve olaylar arasında nedensel ilişkiler kurma, bilimsel düşüncenin önünün açılması için bir gerekliliktir. Nitekim, düşünce tarihinde mitostan logosa geçişin bir tezahürü olan hylozoizm de söz konusu temellendirme, bağlam oluşturma ihtiyacının bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Neden-sonuç ilişkisi, varlık ve oluş dünyasında da gözlemlenmektedir. Ancak bilimsel düşünce, olayların art arda gerçekleşmesini inceleme konusu edinirken, tabiatta gerçek bir nedensel bağın var olup olmadığını da tartışma zeminine getirmektedir. Zira Hume gibi kimi düşünürlere göre, tabiatta zorunlu olaylar zinciri bulunmamaktadır. Buna göre, aslında insanlar, sadece doğal seyriyle tezahür eden olayların sıralamasına bakarak söz konusu olaylar arasında bir ilişki bulunduğunu ileri sürmektedir. Yani bu yaklaşıma göre, olaylar arasında bağ kurmak sadece insanın bir anlam yüklemesinden ve izlenimlerinden ibarettir, bunun nesnel bir gerçekliği bulunmamaktadır. Bu metinde, zikri geçen yaklaşım şekillerinden hangisinin daha doğru veriler sunduğu incelenmektedir. Mezkûr bilimsel yaklaşım, İlahiyat ve Felsefe sahasının tartışmalı spesifik meselelerinde de uygulanmaktadır. Söz gelimi, Gazzalî mutlak bir nedenselliği reddedip, ilişkileri gaye ve hikmet bağlamında açıklarken; İbn Rüşd, tenzihi düşünceden hareketle mutlak bir determinist savunu yapar. Hume ise nedenselliği salt bir izlek olarak ileri sürer. Konunun bu üç düşünürün görüşleri ekseninde incelenmesinde kasıt şudur: Hem bilimsel düşüncenin önünün açılması, makul ve tutarlı yol haritası oluşturulması; hem Tanrısal iradenin ve insan hürriyetinin bir sorunsala dönüştürülmeden bilimsel faaliyetleri sürdürmenin imkânının değerlendirilmesi hem de insanın anlam yükleme gerçekliğinin, izleklerin etkilerinin dolayısıyla da insanın doğasına ilişkin sağlam ipuçlarının tespit edilmesi hedeflenmektedir.

Keywords

Felsefe Tarihi, Bilimsel Düşünce, Nedensellik, Determinizm, Hür İrade

The Relationship Between Causality and Free Will

Abstract

Grounding and establishing causal relationships between events is a necessity for paving the way for scientific thought. As a matter of fact, hylozoism, which is a manifestation of the transition from myth to logos in the history of thought, is also accepted as a result of the need to create a context. Cause and effect relationship is also observed in the world of being and becoming. However, while scientific thought examines the successive realisation of events, it also discusses whether there is a real causal link in nature. According to some thinkers such as Hume, there is no necessary chain of events in nature. According to him, in fact, people argue that there is a relationship between the events in question only by looking at the sequence of events manifested in their natural course. In other words, according to this approach, establishing a connection between events is merely a matter of human attribution of meaning and impressions, and has no objective reality. This text analyses which of these approaches provides more accurate data. The aforementioned scientific approach is also applied to specific controversial issues in the field of theology and philosophy. For instance, while al-Ghazali rejects an absolute causality and explains the relations in the context of purpose and wisdom, Averroes makes an absolute determinist defence based on the idea of tawzihi. Hume, on the other hand, asserts causality as a mere trajectory. The intention in analysing the subject on the axis of the views of these three thinkers is as follows: It is aimed to pave the way for scientific thought, to create a reasonable and consistent road map, to evaluate the possibility of continuing scientific activities without transforming the divine will and human freedom into a problematic, and to determine the reality of human meaning-making, the effects of trajectories, and thus solid clues about human nature.

Keywords

History of Philosophy, Scientific Thought, Causality, Determinism, Free Will

References

• Aquinas, T. (1947). Summa Theologica (Fathers of the English Dominican Province, Trans.). Benziger Bros.
• Aristoteles. (1996). Metafizik (A. Arslan, Çev., 2. basım). Sosyal Yayınlar.
• Aristoteles. (2010). Metafizik (A. Arslan, Çev.). Sosyal Yayınlar.
• Baykan, F. (2009). Aydınlanma üzerine bir derkenar. Bilgesu Yayıncılık.
• Bolay, S. H. (2013). Felsefî doktrinler ve terimleri sözlüğü (11. basım). Nobel Yayıncılık.
• Cabir bin Hayyân. (1988). Tedbîrü’l-İksîri’l-A‘zam (P. Lory, Muh.). Damas (Dimaşk).
• Cevizci, A. (2002). Paradigma felsefe sözlüğü. Paradigma Yayınları. Cottingham, J. (2015). Akılcılık (B. Göksan, Çev.). Dergâh Yayınları.
• Çetin, İ. (1995). John Locke’da Tanrı anlayışı. Vadi Yayınları.
• Çınar, A. (2008). Modern Batı düşüncesi ekseninde rasyonel teoloji. Düşünce Kitap Yayınevi.
• Didier, J. (2009). John Locke (A. Altınörs, Çev.). Paradigma Yayıncılık.
• Fârâbî. (1990). El-Medînetü’l-Fâzıla (N. Danışman, Çev.). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gazzâlî. (1969). Devlet başkanlarına (Nasîhatü’l-Mülûk) (O. Şekerci, Çev.). Sinan Yayınevi.
• Gazzâlî. (1981). Tehâfüt el-Felâsife / Filozofların tutarsızlığı (B. Karlığa, Çev.). Çağrı Yayınları.
• Gazzâlî. (2002). Felsefenin temel ilkeleri (Makasıd el-Felâsife) (C. Erdemci, Çev.). Vadi Yayınları.
• Gazzâlî. (2015). Filozofların tutarsızlığı (M. Kaya & H. Sarıoğlu, Çev., 7. basım). Klasik Yayınları.
• Gazzâlî. (ts.). İhyâu Ulûmi’d-Dîn (A. Serdaroğlu, Çev., Cilt 1). Bedir Yayınevi.
• Gölcük, Ş., & Toprak, S. (1998). Kelâm. Tekin Kitabevi.
• Hume, D. (2015). İnsan doğası üzerine bir inceleme (E. Baylan, Çev.). Bilgesu Yayınevi.
• Hume, D. (2016). Din üstüne (M. Tunçay, Çev.). İmge Kitabevi.
• İbn Rüşd. (1986). Tutarsızlığın tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt) (K. Işık & M. Dağ, Çev.). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basımevi.
• İbn Rüşd. (2003). “Tutarsızlığın tutarsızlığı”. İslam filozoflarında felsefe metinleri (M. Kaya, Çev.). Klasik Yayınları.
• Kant, I. (1994). Philosophia practica universalis: Etik üzerine dersler I (O. Özügül, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Kant, I. (1995). Foundations of the metaphysics of morals (L. W. Beck, Trans.). Library of Liberal Arts.
• Kant, I. (2016). Öteki dünyaya yolculuğumun sahici hikâyesi (Ç. Tanyeli, Çev.). Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Kenny, A. (2017). Batı felsefesinin yeni tarihi: Modern felsefenin yükselişi (Cilt III) (V. Uzundağ, Çev.). Küre Yayınları.
• Kleinman, P. (2021). Felsefe 101 (Ş. Alpagut, Çev., 6. basım). Say Yayınları.
• Kraus, P. (2002). “Jâbir Ibn Hayyân. “ Natural sciences in Islam (Vol. 68) (F. Sezgin, Ed.). Institute for the History of Arabic-Islamic Science.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. (2010). (H. Altuntaş & M. Şahin, Haz.). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Leibniz, G. W. (2011). Monadoloji (D. Çetinkasap, Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Locke, J. (2017). İnsan anlığı üzerine bir deneme (V. Hacıkadiroğlu, Çev.). Kabalcı Yayıncılık.
• Morton, A. (2006). Pratikte felsefe: Temel sorulara giriş (M. İlgün, Çev.). Kesit Yayınları.
• Moseley, A. (2014). A’dan Z’ye felsefe (A. Süha, Çev., 6. basım). NTV Yayınları.
• Reichenbach, H. (1993). Bilimsel felsefenin doğuşu (C. Yıldırım, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Russell, B. (1996). Dış dünya üzerine bilgimiz (V. Hacıkadiroğlu, Çev., 2. basım). Kabalcı Yayınevi.
• Schopenhauer, A. (2009). İsteme ve tasarım olarak dünya (L. Özşar, Çev., 2. basım). Biblos Kitabevi.
• Skirbekk, G., & Gilje, N. (2006). Antik Yunan’dan modern döneme felsefe tarihi (E. Akbaş & Ş. Mutlu, Çev., 3. basım). Kesit Yayınları.
• Spinoza, B. (2011). Etika (H. Z. Ülken, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları.
• Taftazânî. (1991). Kelâm ilmi ve İslâm akâidi: Şerhu’l-Akâid (S. Uludağ, Haz. ve Çev.). Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (2002). Felsefe. Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (2014). Kültür ve medeniyet. Dergâh Yayınları.
• Türer, C. (2005). William James’in ahlâk anlayışı. Elis Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2016). Yeni zamanlar felsefesi (2. basım). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2017). Eski Yunan’dan çağdaş düşünceye doğru: İslam felsefesi kaynakları ve etkileri (7. basım). Doğu Batı Yayınları.
• Weischedel, W. (2004). Felsefenin arka merdiveni (S. Umran, Çev., 4. basım). İz Yayıncılık.