DOĞU KARADENİZ’İN TARİHİ COĞRAFYASI

Year 2006, Volume: 8 Issue: 2, 129 - 144, 18.02.2010

Veli Ünsal

Abstract

Doğu Karadeniz’in tarihi coğrafyası ile ilgili olan bu çalışma bölgenin
sahip olduğu coğrafi konumundan dolayı ayrı bir önem kazanmaktadır. Bölge
coğrafyası, tarih öncesi çağlarda insanların yaşaması için gerekli olan tarım
alanlarının küçük bir kısmın, su kaynakları ve bunların oluşturduğu doğal
geçitlerin ise büyük bir kısmını bünyesinde barındırmaktadır. Bunun sonucu
olarak da bölge, tarih öncesi devirlerde sürekli yerleşmeye sahne olmuştur.
Özellikle bölgede Son Kalkolitik ve Tunç çağı boyunca varlığını sürdüren Karaz
kültürünün etkileri görülmektedir.
Doğu Karadeniz tarihi çağlarla Hayaşa Krallığı döneminde (M.Ö. II. binin ortası)
tanışmıştır. Hayaşalılar’dan bahseden Hitit kayıtları bölge ile ilgili en eski
belgelerdir. Ayrıca bölgedeki zengin maden kaynakları, Urartu Devleti’nin
dikkatini çekmekte gecikmemiştir. Urartu Devleti kuruluş evresini tamamlar
tamamlamaz sınırlarını bu bölgeye doğru genişletmeye çalışmıştır. Antik
kaynaklar da Doğu Karadeniz, Pontus ve Kolkhis olarak adlandırılmıştır.

Keywords

Tarihi coğrafya, Doğu Karadeniz, Çoruh

References

• Akurgal 1995 E. Akurgal Anadolu Uygarlıkları, İzmir. Akurgal 1999
• E. Akurgal Anadolu’nun Kültür Tarihi, Ankara. Akurgal 2001
• E. Akurgal The Hattian and Hittite Civilizations, Ankara.
• Alp 2000 S. Alp Hitit Çağında Anadolu, Çivi Yazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar, İstanbul.
• Alp 2003 S. Alp Hitit Güneşi, Ankara.
• Atalay 1992 İ.Atalay
• Türkiye Coğrafyası, İzmir. Baykara 2000 T. Baykara Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara.
• Birmingham 1961 J. M. Birmingham "The Overland Route Accors Anatolia in the Eight and Seventh Centuries, B.C." AS XI, 185–195. BryerWinfield
• 1985 A. BryerD. Winfield The Byzantine Monument and Topography of the Pontos I, Washington.
• Belli 1982 O. Belli "Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I, 139-208.
• Bilgin 2000 M. Bilgin Doğu Karadeniz, Tarih Kültür İnsan, Trabzon.
• Bittel 1933 K. Bittel “Artvin’de Bulunan Tunçtan Mamul Asari Attika”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi I, İstanbul, 150-156.
• Ceylan 2001 A.Ceylan Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum.
• Çetin 1998 K. Çetin Erzurum’un XIX Yüzyıl Tarihi Coğrafyası (Erzurum Merkez, Ova ve Pasin-i Ulya) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• Çilingiroğlu 1994 A.Çilingiroğlu Urartu Tarihi, İzmir.
• Demircioğlu 1993 H.Demircioğlu Roma Tarihi, Menşelerden Akdeniz Havzasında Hâkimiyet Kurulmasına Kadar, Cilt I, Ankara.
• Dinçol 1982 A.M. Dinçol "Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I, 18-120.
• Durmuş 1993 İ. Durmuş İskitler (Sakalar), Ankara.
• Durmuş 1997 İ. Durmuş “Anadolu’da Kimmerler ve İskitler”, Belleten LXI /231, 273-286.
• Erzen 1992 A.Erzen Doğu Anadolu ve Urartular, Ankara.
• Grousset 2005 R. Grousset Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev. S. Dolanoğlu, İstanbul.
• Gürsoy 1974
• C. Gürsoy “Türkiye’nin Tabii Yolları”, Türk Coğrafya Dergisi 26, 24-30.
• HChI F.W. König Handbuch der Chaldischen Inschriften Graz, 1955-1957.
• Herodotos Herodotos Herodotos Tarihi, Çev. M. Ökmen, İstanbul, 1991. Honigman 1970 E. Honigman Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Çev. F. Işıltan, İstanbul.
• Işık - 2001 A. Işık Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Ankara.
• Işıklı 2000 M. Işıklı “M.Ö. I. Bin Yılda Erzurum Bölgesi: Arkeolojik ve Yazılı Kaynaklar Işığında Diauehi Krallığı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı 6, 49–72.
• İzbırak 1984 R. İzbırak Türkiye, İstanbul.
• Karadeniz 1997 H.B. Karadeniz “Bayburt Adı Hakkında” Türk Dünyası Tarih Dergisi 127 (Temmuz 1997), İstanbul,
• 6-8. Kınal 1991 F. Kınal Eski Anadolu Tarihi, Ankara.
• Kırzıoğlu 1976 M.F. Kırzıoğlu Osmanlının Kafkas Ellerini Fethi, Ankara.
• Kırzıoğlu 1984 M.F. Kırzıoğlu “Selçuklu Fetihlerinden (1064–1071) Önce Doğu Anadolu Türk Boy ve Oymaklarından Kalma Dağ ve Su Adları” Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri (11–13 Eylül 1984) Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Dairesi Yayınları: 60, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17, Ankara, 75–95.
• Kırzıoğlu 1992 M.F. Kırzıoğlu Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Ankara.
• Kinneir 1818 J.M. Kinneir Journey Through Asia Minor, Armenia and Koordistan, in the Years 1813 and 1814; with Remarks on the Marches of Alexander, and Retreat of the Ten Thousand, London.
• Konukçu 1992 E. Konukçu Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara.
• Koşay 1964 H.Z. Koşay “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)” Atatürk Konferansları I, Ankara, 91-94.
• Koşay 1984 H.Z.Koşay Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara.
• KoşayTurfan 1959 H.Z.Koşay K.Turfan “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23/91, Ankara, 349-413,
• Koşay-Vary 1964 H.Z.KoşayH.Vary Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara.
• Koşay-Vary 1967 H.Z.KoşayH.Vary Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara
• Kökten 1944a İ.K. Kökten “Kuzey-Doğu Anadolu Prehistoryasında Bayburt ve Çevresinin Yeri”, DTCFD 3/5, 465-484.
• Kökten 1944b İ.K. Kökten “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar”, Belleten 8/32, 659-680. König 1955–1957 F.W. König Handbuch der Chaldischen Inschriften Graz, Köse 1991 A. Köse
• İspir ve Çevresinin Bölgesel Coğrafya Etüdü, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi) Erzurum.
• Ksenophon Ksenophon Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), Çev. T.Gökçol, İstanbul, 1998.
• LAR I-II D.D.Luckenbill Ancient Records of Assyria and Babilonya I-II (ARAB I-II), New York, 1968. LehmannHaupt
• 1931 C.F.LehmannHaupt
• Armenien Einst und Jetzt II-2, Berlin. Lloyd 1998 S. Lloyd Türkiye’nin Tarihi, Çev. E. Varinlioğlu, Ankara
• Melikisvili 1960 G.A.Melikisvili Urartskie Klioobraznyne Nadpisi, Moskova Memiş 1989 E.Memiş Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya, Memiş 1990
• E.Memiş Tarihi Coğrafyaya Giriş, Konya. Memiş 2005
• E. Memiş İskitlerin Tarihi, Konya. Miroğlu 1975 İ. Miroğlu XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, İstanbul.
• Özger 2001 Y. Özger Temettüat Defterlerine Göre Bayburt ve Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
• Özmenli 1996 M. Özmenli Eskiçağ’da Gümüşhane ve Bayburt, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
• Payne 1995 M. R. Payne Urartu Yazılı Belgeler Katalogu, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Pehlivan 1991a M. Pehlivan “Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 2, Cilt 2, Van, 27–50.
• Pehlivan 1991b M. Pehlivan Hayaşa (M.Ö. XV-XIII. Yüzyıllarda Kuzeydoğu Anadolu), Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 121, Erzurum.
• Pehlivan 1994 M. Pehlivan “Başlangıçtan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi” Türk Tarihinde ve Kültüründe Bayburt Sempozyumu (23–25 Mayıs 1988), Ankara, 327-345.
• Ramsay 1960 W.M. Ramsay Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çev. M. Pektaş, İstanbul.
• Sagona et al. 1995 A. SagonaC. SagonaH.
• Özkorucuklu “Excavations at Sos Höyük-1994: First Preliminary Report”, AS 45, London., 93- 218.
• Sagona et al. 1996a A. SagonaC. SagonaH. Özkorucuklu “Excavations at Sos Höyük-1994”, KST XVII/I, 129-150, Sagona et al. 1996b A.SagonaM.ErkmenC.Sagona-I.
• Thomas “Excavations at Sos Höyük, 1996: Second Preliminary Report” AS 46, 27-48. Sagona et al. 1997
• A. SagonaM. ErkmenC. Sagona “Excavations at Sos Höyük-1995”, KST XVIII/I, 137-143.
• Sagona et al. 1998 A. SagonaM. ErkmenC. Sagona “Excavations at Sos Höyük, 1996”, KST XIX/I, 245-250.
• SagonaSagona
• 2000 A. SagonaC. Sagona “Excavations at Sos Höyük, 1998”, KST XXI/I, 143-144.
• Sagona 2004
• A.Sagona
• “Social Boundaries and Ritual Landscapes in Late Prehistoric Trans-Caucasus and Highland Anatolia”, Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, A View From The Highlands Archaeological Studies in Honour Charles Burney, Edited By A. Sagona, Peeters, 475-538.
• Sevin 1979 V. Sevin Urartu Krallığının Tarihsel ve Kültürel Gelişimi, (Basılmamış Doçentlik Tezi), İstanbul.
• Sevin 2003 V. Sevin Anadolu Arkeolojisi, İstanbul.
• Sevin 2001 V. Sevin Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara. Sinclair 1989
• T.A. Sinclair Eastern Turkey: An Arhitectural and Archaeological Survey, Volume 2, London. Slattery 1987
• D.J.G. Slattery "Urartu and the Black Sea Colonies: An Economic Perspective”, Al-Rafidan VIII, 1- 30. Strabon Strabon Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV), Çev. A. Pekman, İstanbul.
• Tanoğlu 1969 A. Tanoğlu Nüfus ve Yerleşme, Cilt I, İstanbul Üniversitesi Yayınları: 1183, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü Neşriyatı: 45, İstanbul.
• Tarhan 1986
• M.T.Tarhan "Urartu Devleti'nin Yapısal Karakteri”, TT. Kong. 9, Ankara, 285-301.
• Tarkan 1971 M.T.Tarkan
• Yukarı Kelkit ve Çoruh Havzası, Erzurum. Tarkan 1973 M.T.Tarkan
• Orta ve Aşağı Çoruh Havzası, Ankara. Tarkan 1974 M.T.Tarkan
• “Bayburt’un Ekonomik Olanakları ile Bu Olanakların Kalkınma Alanındaki Önem Dereceleri” Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayı 5 Ekim 1972, Erzurum, 83–88.
• Tozer 1881 H.F. Tozer Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, London.
• Tozlu 1997 S. Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850- 1900) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi) Erzurum.
• Tunçdilek 1986 N.Tunçdilek Türkiye’de Yerleşmenin Evrimi, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3367, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 4, İstanbul.
• Turan 1979 O. Turan “Bayburt” İslam Ansiklopedisi II, İstanbul, 365–367.
• UKN G.A.Melikisvil i Urartskie Klioobraznyne Nadpisi, Moskova, 1960.
• Umar 1993 B. Umar Türkiyede Tarihsel Yer Adları, İstanbul.
• Umar 1999 B. Umar İlkçağda Türkiye Halkı, İstanbul.
• Umar 2000 B. Umar Karadeniz Kappadokia’sı (Pontos), Bir Tarihsel Coğrafya Araştırması, İstanbul.
• Uslu 1980 G.(Akagün) Uslu Gümüşhane ve Çevresinin Tarihi-Sanat Eserleri, İstanbul.
• Ünal 2002 A. Ünal Hititler Devrinde Anadolu I, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Ünsal 2000 V. Ünsal Eskiçağ’da İspir ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
• Yücel 1987 T. Yücel Türkiye Coğrafyası, Ankara.
• Zehiroğlu 2000 A.M. Zehiroğlu Antik Çağda Doğu Karadeniz, İstanbul.