Eski Anadolu’da Bir Toplum: Hurriler ve Hurri Tanrıçaları

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 791 - 815, 07.06.2024

Evin Özgül

Öz

Anadolu’nun doğu ve güneydoğusunda önemli bir etnik unsur olan Hurriler, kuzeyde Doğu Karadeniz Dağları’ndan güneyde Kerkük, Musul’a; doğuda Zagros Dağları’ndan batıda Orta Anadolu’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış bir toplumdur. Bu geniş coğrafyada etkileşimde oldukları toplumların siyasi tarihi ve kültürleri üzerinde önemli rolleri vardır. Dönemin edebi ve dini metinlerinde bu etkileşimi görmek mümkündür. Mezopotamya ve Anadolu arasında bir köprü görevi üstlenen Hurriler, Mezopotamya kültürlerini benimseyip, kendilerinden bazı öğeler katarak bu kültürü Anadolu’ya taşımışlardır. Özellikle dini kavramlar ve uygulamaları genellikle Mezopotamyalılardan Hurrilere, Hurrilerden Hititlere ve kuzeybatı Sami halklarına oradan da Yunanistan ve Roma’ya kadar aktarılmıştır. Hurrilerin kültürel yönden etkileri uzun yıllar devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hurriler, Eski Anadolu, Tanrıça

A Society in Ancient Anatolia: Hurri and Hurri Goddesses

Öz

The Hurri, an important ethnic element in the east and southeast of Anatolia, is a society spread over a wide geography from the Eastern Black Sea Mountains in the north to Kirkuk and Mosul in the south; from the Zagros Mountains in the east to Central Anatolia in the west. In this vast geography, they played an important role in the political history and culture of the societies they interacted with. It is possible to see this interaction in the literary and religious texts of the period. The Hurris, who served as a bridge between Mesopotamia and Anatolia, adopted Mesopotamian cultures and carried this culture to Anatolia by adding some elements from themselves. In particular, religious concepts and practices were generally transferred from Mesopotamians to the Hurrians, from the Hurrians to the Hittites and the northwestern Semitic peoples, and from there to Greece and Rome. The cultural influence of the Hurrians continued for many years.

Anahtar Kelimeler

Hurrians, Ancient Anatolia, Goddess

Kaynakça

• Akurgal, E. (1995). Hatti ve Hitit uygarlıkları. Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Akurgal, E. (2005). Anadolu kültür tarihi. Tübitak Yayınları.
• Alp, S. (2001). Hitit çağında Anadolu. Tübitak Yayınları.
• Alpaydın, R. (2020). Batı müziğinin Yakın Doğu kökleri. Madde, Diyalektik ve Toplum, 3 (1), s. 149-156.
• Alpman, A. (1980). Hurriler’de ulusal panteon ve yerel panteonlar. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 13 (24), s. 115-122.
• Alpman, A. (1981). Hurriler. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 14(25), s. 283-312.
• Alpman, A. (1998). Anadolu'da Hurriler. III. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), (s. 27-37).
• Archi, A. (2013). The West Hurrian pantheon and ıts background. B. J. Collins, & P. Michalowski (Dü) içinde, Beyond Hatti: A Tribute to Gary Beckman (s. 1-21). Lockwood Press.
• Arıkan, Y. (1998). Hitit dini üzerine bir inceleme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 38 (1-2), 271-285.
• Arıkan, Y. (1998). Hitit dualarında geçen bazı tanrı adları. III. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), (s. 45-51).
• Aslantürk, N. (2013). Hitit belgelerinde Hurri tanrıları ve onların kültleri. (Doktora Tezi). YÖK Tez Merkezi veri tabanından erişildi. (https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp) adresinden alındı
• Aslantürk, N. (2015). Hitit metinlerinde geçen Hurri tanrı çiftleri: “Nabarbi-Šuṷala” “Uršui-Iškalli. Turkish Studies, 10 (1), 59-82.
• Aslantürk, N. (2017). Hitit belgelerinde geçen Ay Tanrıçası Nikkal ve Hurrice atribüleri. Journal of Turkish Studies, 12 (19), 17-42.
• Aslantürk, N. (2018). Eski Yakın Doğu dünyasında kaybolmuş bir kavim Hurriler. Aktüel Arkeoloji Dergisi, (64), 64-71.
• Bingöl, A. (2014). Hurri’lerin siyasi organizasyonları. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (1), 115-134.
• Bossert, H. T. (1951). Hitit hiyeroğlif metinlerinde Tanrıça Hepat. Belleten, 15 (59), 324-332.
• Brandau, B. S. (2004). Hititler: bilinmeyen bir dünya imparatorluğu. Arkadaş Yayınları.
• Bryce, T. (2003). Hitit dünyasında yaşam ve toplum. Dost Kitabevi.
• Bryce, T. (2003). Letters of the great kings of the Ancient Near East: The royal correspondence of the Late Bronze Age. Routledge.
• Bryce, T. (2005). The Kingdom of the Hittites. Oxford University Press.
• Çapar, Ö. (1979). Roma tarihinde Magna Mater (Kybele) tapınımı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29 (1-4), 167-190.
• Çelik, D. (2014). Alaca Höyük. Aktüel Arkeoloji Dergisi(38), 92-105.
• De Martino, S. (2006). Hititler. Dost Kitabevi.
• Demir, O. (2016). Hitit Döneminde Anadolu’da Ištar-Šauška Kültü [Yüksek lisans tezi, Kastamonu Üniversitesi].YÖK Tez.
• Dinçer, M. (2018). MÖ 2000’de Önasya’ da yaşayan Hurrilerin siyasi, sosyal ve kültürel tarihi [Doktora tezi, Kayseri Erciyes Üniversitesi].YÖK Tez.
• Duchesne-Guillemin, M. (1984). A Hurrian musical score from Ugarit: the discovery of Mesopotamian music. Undena Publications.
• Dumbrill, R. (2019). Semitic music theory. Londra. ICONEA Publications.
• Duymuş, Florioti, H. H. (2016). Arkeolojik ve yazılı kaynaklar ışığında Eski Mezopotamya’da akrep sembolü. H. H. Duymuş, Florioti içinde, Eski Yakındoğu Üzerine Notlar (s. 13-32). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Erzen, A. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Fulco, W. J., & Barnabe, A. (2005). Hurrian religion. L. Jones (Dü.) içinde, Encyclopedia Of Religion Second Edition (C. 6). Thomson Gale.
• Gökçek, L. G., & Pekşen, O. (2021). Hitit panteonunda Mezopotamyalı bir Tanrıça: İnanna/İštar. L. G. Gökçek, E. Yıldırım, & O. Pekşen (Dü) içinde, Anadolu'nun Eski Çağlarında İnanç Olgusu ve Yönetim Anlayışı (s. 363-385). Değişim Yayınları.
• Işıklı, M. (2015). Karaz Kültürü’nün Ortaya Çıkış Hikayesi. Şehr-i Kadim Aziziye-Edebiyat, Tarih, Kültür, Sanat Dergisi (4), 46-53.
• Karauğuz, G. (2015). Hitit mitolojisi. Çizgi Kitabevi.
• Karauğuz, G. (2018). Boğazköy ve Ugarit çivi yazılı belgelerine göre Hitit Devleti’nin siyasi antlaşma metinleri. Çizgi Kitabevi.
• Kınal, F. (1987). Eski Anadolu tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kıymet, K. (2013). Hitit kültüründe Hurri etkisi [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez.
• Kıymet, K. (2019). Hititler’in Hurri Tanrılarını benimsemesinin kronolojisi. A. Süel (Dü.), IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 8-14 Eylül 2014). içinde 1, s. 459-485. T.C. Çorum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürülüğü Yayınları.
• Köroğlu, K. (2012). Eski Mezopotamya tarihi: Başlangıcından Perslere kadar. İletişim Yayınları.
• Kuhrt, A. (2010). Eski Çağ’da Yakındoğu M.Ö. 3000-330 (C. 1). (Çev. D. Şendil). İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kuzuoğlu, R. (2016). Eski Asur kaynaklarında Tanrıça İšhara ve akrep sembolü. Archivum Anatolicum, 10 (1), 29-54.
• Landsberger, B. (1945). Sümerlerin kültür sahasındaki başarıları. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 3 (2), 137-149.
• Lloyd, S. (1998). Türkiye’nin tarihi - Bir gezginin gözüyle Anadolu uygarlıkları. Tübitak Yayınları.
• Memiş, E. (1986). Anadolu’nun Eski Şark ve Eski Garp dünyaları arasındaki yeri. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi (1), 59-64.
• Memiş, E. (2013). Eskiçağ Türkiye tarihi (en eski devirlerden Pers istilasına kadar). Ekin Yayınevi.
• Memiş, E. (2018). Hurri-Mitanni ortaklığının Eski Yakın Doğu tarihine yansımaları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6 (15), 296-303.
• Murat, L. (2009). Goddess İšhara. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 28 (45), 160-188.
• Popko, M. (1995). Religions of Asia Minor. Academic Publications Dialog. Roaf, M. (1990). Cultural atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East. Fact on File.
• Saltuk, S. (1997). Arkeoloji sözlüğü. İnkılâp Yayınları.
• Seeher, J. (2011). Taşa yontulu tanrılar-Hitit kaya tapınağı Yazılıkaya. Ege Yayınları.
• Taracha, P. (2009). Religions of second millennium Anatolia (C. 27). Otto Harrassowitz Verlag.
• Uncu, E. (2013). Mezopotamya, Anadolu ve Mısır Medeniyetlerinde Güneş Kültü. History Studies, 5 (1), 349-366.
• Ünal, A. (1997). Hurriler, Hurri tarihi, kültürü ve arkeolojisiyle ilgili yeni buluntular ve gelişmeler. 1996 Yılı Anadolu MEdeniyetleri Müzesi Konferansları (s. 11-35). içinde T.C. Kültür Bakanlığı Anadolu Medeniyetler Müzesi.
• Ünal, A. (2003). Hititler devrinde Anadolu II. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Ünal, A. (2013). Eski Anadolu’da at: Hititçe Kikkuli at eğitimi metinleri ve “tavlaya çekmek” le ilgili teknik bir ayrıntı. Çorum Kültür Sanat: Bilim, Kültür, Sanat, Tarih ve Turizm Dergisi, (2), 40-66.
• Ünal, A. (2016). Hititlerde ve Eski Anadolu toplumlarında din, devlet, halk ve eğlence. Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Ünsal, V. (2013). Eski Anadolu’da teokratik devlet düzeni (Hitit ve Urartu). Berikan Yayınevi. Wegner, I. (1981). Gestalt und kult der Ištar-Šawuška in kleinasien (C. 3). Neukirchener Verlag.
• Wilhelm, G. (1989). The Hurrians. Aris & Phillips Press.
• Wilhelm, G. (2008). Hurrian. R. D. Woodard (Dü.) içinde, The Ancient Languages of Asia Minor (s. 81-104). Cambridge University Press.
• Yakar, J. (2007). Anadolu’nun etno arkeolojisi: Tunç ve Demir Çağlarında kırsal kesimin sosyo-ekonomik yapısı. Homer Kitabevi.
• Yiğit, T. (1997). Eski Anadolu kentlerinden Luhuzatia/Lawazantiya’nın tarihi ve lokalizasyonu üzerine. Belleten, 61 (230), 1-14.
• Yiğit, T. (2005). Hurrilere ilişkin Hititçe çivi yazılı belgelerdeki ilk kayıtlar. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 24 (38), 55-69.
• Yıldırım, E. (2016). Hitit kaynaklarına göre Mezopotamya inanç sisteminin Hurri mitoloji anlayışına etkisi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 35 (59), 1-20.
• Yıldırım, E. (2019). Hitit kaynaklarında Hurrilerin yaşadıkları coğrafya ile kültürleri arasındaki bağlantılar. A. Süel (Dü.), IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 08-14 Eylül 2014). içinde 2, s. 1229-1256. T.C. Çorum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.