Tefsirde Tenkit Geleneği ve Mekkî b. Ebû Tâlib’in “el-Hidâye” İsimli Tefsirinde Dilbilimsel Tenkitler

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 4, 2741 - 2762, 22.09.2024

Mustafa Dilsiz

Öz

Zaman içinde, eda edilişi ve çeşitliliği bakımından farklılıklar arz etse de tefsir ilminde tenkit geleneği nüzûl döneminden günümüze kadar aralıksız devam eden ilmî bir faaliyet olmuştur. 4. yüz yılın sonları, 5. yüz yılın başlarında yaşayan Mekkî b. Ebû Tâlib, el-Hidâye isimli eserinde değişik alanlarda pek çok tenkit dile getirmiştir. Bu tenkitlerden dil ve kıraât ağırlıklı olanlar eserinde daha fazla dikkat çekmektedir. Söz konusu tenkitlerin incelenmesi hem müfessirin yaşadığı dönemin tartışma konuları hakkında fikir verecek hem de rivâyet ağırlıklı eserinin dirayet boyutunu kısmen gösterme imkânı sunacaktır. Çalışmada tenkit kavramı incelenip tefsirde tenkit olgusunun tarihî süreci ele alınmıştır. Ardından Mekkî’nin mezkûr eseri baştan sona gözden geçirilerek dilbilimsel tenkitler tespit edilmiş ve önemli bazı başlıklar altında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda Mekkî’nin özellikle Basra dil ekolünün görüşlerinden yararlandığı, tenkitlerinde genellikle hataya odaklandığı ancak itikâdî konularla ilişkili tenkitlerde bu üslûbunu değiştirdiği belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mekkî b. Ebû Tâlib, el-Hidâye, Tenkit, Dilbilim, İ‘râbü’l-Kur’ân

The Tradition of Criticism in Tafsir and Linguistic Criticism in Makkī b. Abū Thālib's Tafsir “al-Hidāya”

Öz

The tradition of criticism in the science of tafsīr has been a scholarly activity that has continued uninterruptedly from the period of the Nuzūl to the present day, although it has varied in terms of its execution and diversity over time. Makkī b. Abū Ṣālib, who lived in the late 4th and early 5th centuries, expressed many criticisms in various fields in his work al-Hidāyah. Among these criticisms, the ones based on language and qiraat are more prominent in his work. Examining these criticisms will both give an idea about the discussion topics of the period in which the commentator lived and provide an opportunity to partially show the dirayat dimension of his narration-oriented work. In this study, the concept of criticism is examined and the historical process of the phenomenon of criticism in exegesis is discussed. Then, Mekkī's aforementioned work is reviewed from beginning to end and linguistic criticisms are identified and evaluated under some important headings. As a result of the study, it was determined that al-Maqqī especially benefited from the views of the Basra linguistic school and generally focused on errors in his criticisms, but changed his style in criticisms related to theological issues.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Makkī b. Abū Thālib, al-Hidāya, Criticism, Linguistics, I

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, E.-H. S. b. M. el-Mücâşiî el-Belhî. (1990). Meʿâni’l-Kurʾân (1. bs, 1-2). Mektebetü’l-Hâncî.
• Ahmed, S. S. M. (2019). El-Menheciyyetü’n-Nakdiyye fî Tefsîri’t-Taberî ve Eseruhâ alâ’l-Müfessirîn. İslam ve Arap Araştırmaları Fakültesi Dergisi, 37 (1), 33-74. https://doi.org/10.21608/bfsa.2019.81354
• Bezzâr, E. B. A. b. A. b. A. el-Basrî. (1988). El-Bahrü’z-Zehhâr (1. bs, 1-18). Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem.
• Bint Süleyman Ali, H. (2021). Mefhûmu’n-Nakdi ve Neş’etühü fi’t-Tefsîr. el-Mecelletü’l-Arabiyye li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’ş-Şer’iyye, 15, 97-126.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. (2001). El-Câmiu’s-Sahîh (1. bs, 1-9). Dârü Tavki’n-Necât.
• Cerrahoğlu, İ. (2015). Tefsir Tarihi (7. bs). Fecr Yayınları.
• Çalışkan, İ. (2010). Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te‟vîlâtu‟l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri. Milel ve Nihal, 7(2), 67-93.
• Dânî, E. A. O. b. S. b. O. (1984). Et-Teysîr fi’l-Kırâʾâti’s-sebʿ (2. bs). Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî. Demirci, M. (2016). Tefsir Usûlü (46. bs). M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Dinç, Ö. (2021). Tefsirde Dilsel Eleştirinin Tekamülü: Müfessir Semîn El-Halebî’nin (ö. 756/1355) Mu‘tezile Tevillerine Yönelik Dilsel Eleştirileri. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 7 (1), 112-134.
• Ebû Şehbe, M. b. M. (1988). El-İsrâîliyyât ve’l-Mevdûât fî Kutubi’t-Tefsîr (4. bs). Mektebetü’s-Sünne.
• Emîn, İ. (2007). Menhecü’n-Nakdi fi’t-Tefsîr (1. bs). Dârü’l-Hâdî.
• er-Ruveyşî, Â. M. (2022). En-Nakdü’n-Nahviyyü ‘İnde Ebî Ca‘fer en-Nehhâs fî Kitâbihi İ‘râbi’l-Kur’ân. Mecelletü Diyâlî li’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 4(91), 79-95.
• es-Sâmürrâî, M. F. (2013). es-Sarfü’l-Arabî: Ahkâmün ve Me’ânin (1. bs). Dârü İbn-i Kesîr.
• ez-Zehrânî, N. b. S. b. C. (1430). İstidrâkâtü’s-Selef fî’t-Tefsîr (1. bs). Dârü İbni’l-Cevzî.
• Ferrâ, E. Z. Y. b. Z. b. A. el-Absî. (2002). Meânî’l-Kur’ân (1-3). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hâlidî, S. A. (2008). Ta’rîfü’d-Dârisîn bi Menâhici’l-Müfessirîn (3. bs). Dârül-Kalem.
• İbn Âşûr, M. el-F. b. M. et-T. b. M. (1970). Et-Tefsîr ve Ricâlüh. Mecma‘ul-Buhûsi’l-İslâmiyye.
• İbn Cinnî, E.-F. O. b. C. el-Mevsılî el-Bağdâdî. (2008). El-Hasâ‘is (2. bs, 1-3). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hallikân, E.-A. Ş. A. b. M. b. İ. b. E. B. (1994). Vefeyâtü’l-Aʿyân (1-7). Dârü Sâdir.
• İbn Mâlik et-Tâî, E. A. C. M. b. A. b. M. et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî. (t.y.). Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye (1. bs, 1-5). Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi.
• İbn Sâlih b. Süleyman, A. (2008). Nakdü’s-Sahâbe ve’t-Tâbi‘în li’t-Tefsîr. Dârü’t-Tedmüriyye. İbn Teymiyye, E.-A. T. A. b. A. b. M. A. el-Harrânî. (1995). Mecmûʿul-Fetâvâ (1-35). Mecma‘u’l-Melik Fahd li Tibâ‘âti’l-Mushafi’ş-Şerîf.
• İbnü’l-Cezerî, E.-H. Ş. M. b. M. b. M. b. A. b. Y. (2006). Ğâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ (1. bs, 1-2). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kaya, M. (2021). Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri Bahru’l-Muhît Örneği (2. bs). Fecr Yayınları.
• Kırca, C. (1987). Mezhebi Tefsir Ekolünün Ortaya Çıkışı. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 1(5), 52-61.
• Maden, Ş. (2021). Tefsir Hâşiye Edebiyatının Karakteristik Bir Özelliği Olarak Eleştiri: Sa’dî Çelebi’nin İbn Kemâl Paşa’ya Yönelik Bazı Eleştirilerinin Tahlili. https://doi.org/10.5281/ZENODO.5245147
• Ma’mer b. Müsennâ, E. U. M. b. el-Müsennâ et-Teymî el-Basrî. (1381). Mecâzü’l-Kur’ân (1-2). Mektebetü’l-Hancî.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, E. M. M. b. E. T. H. b. M. el-Kaysî. (2008). El-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî ʿİlmi Meʿâni’l-Kurʾân ve Tefsîrihî ve Ahkâmihî ve Cümelin min Fünûni ʿUlûmih (1. bs, 1-13). Câmiatü Şârika.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, E. M. M. b. E. T. H. b. M. el-Kaysî. (2011). El-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî ʿİlmi Meʿâni’l-Kurʾân ve Tefsîrihî ve Ahkâmihî ve Cümelin min Fünûni ʿUlûmih (1-7). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mertoğlu, M. S. (2012). Üdfüvî, Muhammed b. Ali. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 42, s. 281-282). TDV Yayınları.
• Mollaibrahimoğlu, S. (1995). Muhammed b. Ali el-Udfuvî ve Tefsirdeki Metodu.
• Müslim, E.-H. M. b. el-Haccâc. (1991). El-Câmiu’s-Sahîh (1-5). Dârü İhyâi Turâsi’l-Arabî.
• Polat, F. A. (2009). İslâm Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler Mu’tezîlî Zemahşerî’ye, Eş’arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri (2. baskı). İz Yayıncılık.
• Polat, F. A. (2011). Çağdaş İslam Düşüncesinde Kuran’a Yaklaşımlar: Hasan Hanefi, Nasr Hamid Ebu Zeyd ve Muhammed Arkoun Örneği (3. bs). İz Yayıncılık.
• Süheylî, E.-K. A. b. A. b. A. el-Has‘amî. (1992). Netâicü’l-Fiker fî’n-Nahv (1. bs). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Süyûtî, E.-F. C. A. b. E. B. b. M. el-Hudayrî. (t.y.). Hemʿu’l-Hevâmiʿ fî Şerḥi Cemʿi’l-Cevâmiʿ (1-3). el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye.
• Süyûtî, E.-F. C. A. b. E. B. b. M. el-Hudayrî. (1979). Buğyetü’l-Vuât (1-2). Dârü’l-Fikr.
• Taberî, E. C. M. b. C. b. Y. el-Âmülî el-Bağdâdî. (2000). Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân (1. bs, 1-24). Müessesetü’r-Risâle.
• Tirmizî, E. Î. M. b. Î. b. S. (Yezîd). (1975). Sünenü’t-Tirmizî (2. bs, 1-5). Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî.
• Topaloğlu, B. (2003). Mâtürîdî (Tefsir İlmindeki Yeri). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, s. 157-159). TDV Yayınları.
• Uzun, N. (2016). İslam Tefsir Geleneğ̮inde Muhalefet ve Eleştiri (Birinci basım). Ankara Okulu Yayınları.
• Yâkût el-Hamevî, E. A. Ş. Y. b. A. el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. (1993). Muʿcemü’l-Üdebâʾ (1. bs, 1-7). Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Yusuf Hüseyin, M. (2018). En-Nakdü’n-Nahviyyü ‘İnde’l-Ahfeş el-Evsat fî Kitâbihi Meânî’l-Kur’ân. Babil İnsanî İlimler Üniversitesi Dergisi, 26(9), 237-269.
• Zeccâc, E. İ. İ. b. es-S. b. S. el-Bağdâdî. (2005). Meânî’l-Kur’ân ve İ’râbuh (1-5). Dârü’l-Hadîs.
• Zehrânî, Y. b. A. R. b. H. el-Hüseynî. (2020). Sınâ‘atü’n-Nakdi fi’t-Tefsîr. Melik Suud Üniversitesi Edebiyat ve İnsanî ilimler Dergisi, 28(8), 135-187. https://doi.org/10.4197/Art.28-8.6
• Zerkeşî, E. A. B. M. b. B. b. A. (1957). El-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân (1. bs, 1-4). Dârü İhyâi’l-Kütübî’l-Arabiyye-Faysal ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürakâühü.
• Zerkeşî, E. A. B. M. b. B. b. A. (2001). El-İcâbe li Îrâdi mâ’stedrekethü Âişe alâ’s-Sahâbe. Mektebetü’l-Hâncî.