Celilî Döneminde Musul’da İslamî Hat Sanatı (1726–1834)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 5, 755 - 771

Mehmet Ulusoy

Öz

Bu çalışma, Musul’da Celilî dönemi (1726–1834) boyunca hat sanatının gelişimini, hattatların etkinliğini ve şehrin kültürel-siyasal yapısıyla ilişkisini incelemektedir. Araştırma, Musul’un Osmanlı idaresi altındaki konumunun, özellikle Celilî ailesinin himayesi sayesinde hat sanatına güçlü bir zemin oluşturduğunu ortaya koymaktadır. Sülüs, nesih ve reyhanî gibi hat türlerinin Musul’da yaygınlaşması; cami, türbe, medrese kitabeleri ile yazma eserlerdeki uygulamalar üzerinden analiz edilmiştir. Halil Hudade, Hamo el-Kürdi, Salih es-Sâdî ve Kasım el-Hamdî gibi hattatların faaliyetleri, şehrin hat geleneğinin sürekliliğinde belirleyici olmuştur. Çalışma, Musul’un, Bağdat ve İstanbul hattat çevreleriyle etkileşim hâlinde özgün bir yazı üslubu geliştirdiğini göstermektedir. Böylece hat sanatı, Musul’da hem estetik bir ifade biçimi hem de kültürel kimlik inşasında süreklilik taşıyan bir unsur olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslamî Hat Sanatı , Musul , Celilî Dönemi , Osmanlı Sanatı , Hattatlar

Islamic Calligraphy in Mosul during the Jalili Era (1726–1834)

Öz

This study examines the development of calligraphy in Mosul during the Jalili Era (1726–1834), focusing on the artistic production of calligraphers and the interaction between calligraphy, cultural life, and political structures. The research demonstrates that Musul’s position under Ottoman administration, supported particularly by the patronage of the Jalili family, provided a fertile environment for the flourishing of Islamic calligraphy. The spread of calligraphic styles such as thuluth, naskh and rayhani in Mosul is analyzed through architectural inscriptions on mosques, shrines, and madrasas, as well as manuscript traditions. The contributions of major calligraphers, including Halil Hudade, Hamo al-Kurdi, Salih al-Sa‘di and Qasim al-Hamdi, played a decisive role in sustaining the local calligraphic school. The study concludes that Mosul developed a distinctive calligraphic identity through its interaction with the calligraphic centers of Baghdad and Istanbul, making calligraphy both an aesthetic practice and a vehicle of cultural identity in the region.

Anahtar Kelimeler

Islamic calligraphy , Mosul , Jalili Era , Ottoman art , calligraphers

Kaynakça

• Abdülaziz, H., & el-Ubeydi, S. (1979). el-Funun-ül Arabiyet-ül İslâmiye. Dar’ul Hurriya Matbaası. (In Arabic).
• Afifi, B. (1979). Cemaliyet-ül Fen-ül Arabi. Dar’ul Şuun el-Sekafiye el-Ame. (In Arabic).
• el-Cuburi, M. Ş. (1974). el-Hatt’il Arabi ve Tatavuruhu. el-Şark-ül Cedid. (In Arabic).
• el-Cuburi, S. (1962). el-Hatt’il Arabi ve Tatavuruhu fi-l Asır-ül Abbasi fi-l Irak. el-Zehra. (In Arabic).
• el-Cumeyli. (2007). Meyyade [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Musul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi. (In Arabic).
• el-Elfi, A. S. (1974). el-Funun’ül-İslami. Dar’ul Maarif. (In Arabic).
• el-Fair, M. (1984). Tatavvu’r-Kitabet fi’l Hicaz [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Cidde Üniversitesi. (In Arabic).
• el-Hakani, A. (t.y.). el-Hatt’il-Arabi el-İslami. Dar’ul-Turas el-İslami. (In Arabic).
• el-Kürdi, M. T. (1939). el-Hatu’l Arâbî ve Adabihi. el-Matbaa el-Hadise. (In Arabic).
• el-Masrif, N. Z. (1972). Bada'yi el-Hat el-Arabi. Muesseset Remzi li’l Dibaa ve’l Neşir. (In Arabic).
• el-Nakşibendi, U. N. (2001). Tatavvur el-Hatt’il Arabi fi’l İrak. el-Mevrid Dergisi, 1, 107–119. (In Arabic).
• el-Ubaydi, S. (2002). Melamih’ül Funun el-Zuhrufiye el-İrakiyye fi’l Fen’ül Arabi el-İslami. el-Zuhruf Edebiyat Fakültesi Dergisi, 63, 5–15. (In Arabic).
• Google. (n.d.). Google arama motoru. https://www.google.com.
• İbnu Nedim, M. b. İ. (1964). el-Fihrist. Hayyat. (In Arabic).
• Merzuk, M. A. (1971). el-Irak Mehd’ül-Fen el-İslami. el-Heye el-Mısrıyya el-Ame li’l-Kitab. (In Arabic).
• Muhammed, H. Z. (1981). Funan-ül İslâm. Dar’ul Raid-ül Arabi. (In Arabic).
• Selman, İ., & el-Nakşabandi, N. (1975). Nusus fi’l Methafül Iraki. Dar’ul Kutub li’l-Dibaa ve’l Neşir. (In Arabic).
• Zennun, B. (1990). Min Afak’ul-Hatt’il Arabi. Dar’ul Şu'un. (In Arabic).