A Brief Anatomy of a Tradition: On the Various Understandings of the Hadith of Iftirāq in History

Year 2014, , 59 - 98, 01.08.2014

Muhammet Emin Eren

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001416

Cited By: 3

Abstract

in History The hadith of iftirāq (‘division’) that says that the Islamic umma will divide into seventy three sects and only one of them will be saved is one of the most remarkable accounts that made a lasting impact on Islamic religious and cultural tradition. This study deals with different understandings and interpretations of this hadith in the course of history by various individuals and schools of thought, and, in this context, discusses the arguments of those who have rejected the hadith. It appears that the scholars, be they Sunnis or non-Sunnis, even when rejecting the hadith, have primarily focused on the last part of the hadith where those who will be saved are identified. Various aspects of the hadith that may attract the attention of the modern reader hardly seems to have been a matter of major interest in pre-modern times

Keywords

Hadith of 73 sects, division (iftirāq), al-firqa al-nājiya, al-firqa al-ḍālla, aljamā a, al-sawād al-a ẓam (majority), mā ana alayh ve aṣḥābī

Bir Rivayetin Kısa Anatomisi: Tarihsel Süreçte İftirak Hadisinin Anlaşılma Biçimleri Üzerine

Abstract

Ümmetin yetmiş üç fırkaya ayrılacağını ve bunlardan birinin kurtuluşa ereceğini dile getiren iftirak hadisi, Müslümanların dinî ve kültürel geleneğine damgasını vurmuş önemli rivayetlerden biridir. Bu çalışmada, iftirak hadisinin tarihsel süreçteki anlaşılma biçimleri üzerinde ana hatlarıyla durulmuş; farklı isnād ve metin yapılarıyla literatürde yer bulan iftirak hadisinin nasıl anlaşıldığı, rivayetlerin hangi yönlerine dikkat çekildiği, bu rivayetler ekseninde ne tür tartışmaların gündeme geldiği genel olarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, iftirak hadisini kabul ve reddedenlerin kimler olduğu, hadis hakkındaki lehte veya aleyhte değerlendirmelerin temel hareket noktaları ve bakış açıları değerlendirilmiştir

Keywords

73 fırka hadisi, iftirāḳ, fırḳa-i nāciye, fırḳa-i ḍālle, el-cemā a (cemaat), es-sevād el-a ẓam (büyük çoğunluk), mā ene aleyhi ve aṣḥābī (benim ve ashabımın yolu üzere olanlar), ehl-i beyt(ī)

References

• Abd b. Ḥumeyd, Ebū Muḥammed el-Kissī. El-Munteḫab min Musnedi Abd b. Ḥumeyd. Tah. Ebū Abdullāh Muṣṭafā b. el- Adavī. Riyad: Dāru Belensiye, 2002.
• Abduh, Abdusselām Muḥammed. Te emmulāt fī’t-Turās̠ i’l- Uḳadī li’l-Firaḳi’l- Kelāmiyye: Firḳatu’l-Ḫavāric. Kahire: Dāru’l-Kitābi’l-Cāmi ī, tsz.
• Abdunnāẓır, Muḥsin. Mes eletu’l-İmāme ve’l-Vaḍ u fī’l-Ḥadīs̠ inde’l-Firaḳi’l- İslāmiyye. Byy: Dāru’l- Arabiyye li’l-Kitāb, 1983.
• Abdurrazzāḳ b. Hemmām eṣ-Ṣan ānī. El-Muṣannef. Tah. Ḥabīburraḥmān el-A ẓamī. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1403/1983.
• el- Aclūnī, Ebū’l-Fidā İsmā īl b. Muḥammed. Keşfu’l-Ḫafā ve Muzīlu’l-İlbās ammā İştehera mine’l-Eḥādīs̠ alā Elsineti’n-Nās. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 1351.
• el-Ācurrī, Ebū Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn. Kitābu’ş-Şerī a. Tah. Abdullāh b.
• Umer ed-Dumeycī. Riyad: Dāru’l-Vaṭan, 1997.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū Abdullāh Aḥmed b. Muḥammed eş-Şeybānī. Musnedu’l- İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Tah. Şu ayb el-Arna ūṭ, Muḥammed Na īm el
• Arḳasūsī, Ādil Murşid, İbrāhīm ez-Zeybaḳ, Muḥammed Rı v n el
• Arḳasūsī, K mil el-Ḫarr . Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1420/1999.
• el-Aḥsā ī, İbn Ebī Cumhūr. Avālī el-Le ālī. Kum: Dāru Seyyidi’ş-Şuhedā , 1405.
• Alī el-Kārī, Ebū’l-Ḥasen Nūruddīn Alī b. Sulṭān Muḥammed. Mirḳātu’l-Mefātīḥ Şerḥu Mişkāti’l-Meṣābīḥ. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 2002.
• el-Āmidī, Seyfuddīn. Ebkāru’l-Efkār fī Uṣūli’d-Dīn. Tah. Aḥmed Muḥammed el- Mehdī. Kahire: Maṭba atu Dāri’l-Kutub ve’l-Ves̠ā iḳi’l-Ḳavmiyye, 1424/2004.
• Ateş, Ali Osman. Ehl-i Sünnet ve Şî’a’nın Delîl Olarak Aldığı Bazı Hadîsler. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• el- Aẓīmābādī, Ebū’ṭ-Ṭayyib Şemsulḥaḳḳ Muḥammed b. Emīr Alī. Avnu’l-Ma būd Şerḥu Suneni Ebī Dāvūd. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1415.
• el-BaŞdādī, Ebū Manṣūr Abdulḳāhir b. Ṭāhir et-Temīmī. El-Farḳ beyne’l-Firaḳ. Tah. Muḥammed Muḥyīddīn Abdulḥamīd. Beyrut: el-Mektebetu’l- Aṣriyye, 1416/1995.
• ---------. Mezhepler Arasındaki Farklar: el-Fark beyne’l-Fırak. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• ---------. Moslem Schisms and Sects = Al-Farḳ Bain al-Firaḳ: Being the History of the Various Philosophic Systems Developed in Islam, trans. by Kate Chambers Seelye. New York: Columbia University Press, 1920.
• Bedevī, Abdurraḥmān. Meẕāhibu’l-İslāmiyyīn. Beyrut: Dāru’l- İlm li’l-Melāyīn, 1997.
• el-BeŞavī, Ebū Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mes ūd. Me ālimu’t-Tenzīl fī Tefsīri’l- Ḳur ān. Tah. Muḥammed Abdullāh en-Nemr & ‘Us̱mān Cum‘a & Suleymān Muslim. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1417/1997.
• Benli, Osman Gazi. “Din Dili Bağlamında 73 Fırka Hadisinin Değerlendirilmesi,” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun, 2010.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. Alī. el-İ tiḳād alā Meẕhebi’s-Selef Ehli’s-Sunne ve’l-Cemā a. Neşr Ebū’l-Faḍl Muḥammed eṣ-Ṣiddīḳ el- İumārī. Byy: Dāru’l- Ahd el-Cedīd li’ṭ-Ṭibā a, 1379/1959.
• ---------. Delā ilu’n-Nubuvve ve Ma rifetu Aḥvāli Ṣāḥibi’ş-Şerī a. Tah. Abdulmu ṭī Ḳal acī. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1408/1988.
• Bozan, Metin. “Mezhepler Tarihçiliği Açısından Seyfuddin Âmidi,” Uluslararası Seyfuddin Âmidi Sempozyumu Bildirileri (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009) içinde, ss.257-68;
• Dalkıran, Sayın. “Yetmişüç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri,” EKEV Akademi Dergisi 1:1 (1997), ss.97-115.
• ed-Dārimī, Ebū Muḥammed Abdullāh b. Abdurraḥmān b. Faḍl. Sunenu’d-Dārimī. Tah. Muṣṭafā Dīb el-BuŞā. Dimeşḳ: Dāru’l-Muṣṭafā, 2007.
• ed-Devraḳī, Ebū Abdullāh Aḥmed b. İbrāhīm. Musnedu Sa d ibn Ebī Vaḳḳāṣ. Tah.
• Āmir Ḥasen Ṣabrī. Beyrut: Dāru’l-Beşā iri’l-İslāmiyye, 1407/1987. ed-Deylemī, Ebū Muḥammed el-Ḥasen b. Muḥammed. İrşādu’l-Ḳulūb. Byy: Dāru’ş-Şerīf er-Riḍā li’n-Neşr, 1412.
• Doğan, İsa. “Hasan el-Utrûş,” DİA, c.16, ss.256-58.
• Dozy, Reinhart P. A. İslam Tarihi. Osmanlıca’ya çev. Abdullah Cevdet; sadeleştiren Vedat Atila. İstanbul: Gri Yayınevi, 2006.
• Ebū Dāvūd Suleymān b. el-Eş as̠ b. İsḥāḳ es-Sicistānī. Kitābu’s-Sunen: Sunenu Ebī Dāvūd. Tah. Muḥammed Avvāme. Beyrut: Mu essesetu’r-Rayyān, 1998.
• Ebū Ya lā Aḥmed b. Alī b. el-Mus̠ennā el-Mavṣilī. Musnedu Ebī Ya lā el-Mavṣilī. Tah. Ḥuseyn Selīm Esed. Dimeşḳ: Dāru’l-Me mūn li’t-Turās̠, 1984.
• Ebū’l-Leys̠ es-Semerḳandī, Naṣr b. Muḥammed b. Aḥmed. Tefsīru’s-Semerḳandī el- Musemmā Baḥru’l- Ulūm. Tah. Alī Muḥammed Mu avvaḍ ve diğerleri. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1413/1993.
• Eren, Abdullah. “İftirak Hadisleri’nin Tahric, Tahkik ve Yorumu,” Yayınlanmamış yüksek yisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 1998.
• Eren, Muhammet Emin. “Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri,” Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2014.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Çevirenin Önsözü,” Abdulḳāhir el-BaŞdādī, Mezhepler Arasındaki Farklar: el-Fark beyne’l-Fırak, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Ankara: TDV Yayınları, 1991) içinde, ss.xiii-xxxi.
• Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. İng. çev. Andras & Ruth Hamori. Princeton: Princeton University Press, 1981.
• ---------. “Le Dénombrement des Sectes Mohamétanes,” Revue de l’Histoire des Religions 26 (1892), s. 129-137. [= Goldziher, Gesammelte Schriften, Ed. Joseph DeSomogyi (Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung, 1968) içinde, c.2, ss.405-15.]
• ---------. “Beiträge zur Literaturgeschichte der Śî‘â und des sunnitischen Polemik”, Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien, 78 (1874), s. 439-524. [= Goldziher, Gesammelte Schriften içinde, c.1, ss.261-346.]
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14:2 (2005), ss.147-160.
• ---------. “Bâbertî’ye Nispet Edilen Bir Fırka Risalesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar,” e-Makâlât: Mezhep Araştırmaları (www.emakalat.com) 5:1 (2012), ss.7-33.
• ---------. “İtikadi Fırka Tasnifçiliğinde Âmidi’nin Yeri,” Uluslararası Seyfuddin Âmidi Sempozyumu Bildirileri (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009) içinde, ss.269-302.
• el-Ḥākim en-Nīsābūrī, Ebū Abdullāh İbnu’l-Beyyi Muḥammed. El-Mustedrak
• alā’ṣ-Ṣaḥīḥayn. Kahire: Dāru’l-Ḥarameyn, 1417/1997.
• İbn Arrāḳ, Ebū’l-Ḥasen Alī b. Muḥammed el-Kinānī. Tenzīhu’ş-Şerī ati’l-Merfū a
• ani’l-Aḫbāri’ş-Şenī ati’l-Mevḍū a. Tah. Abdulvahhāb Abdullaṭīf &
• Abdullāh Muḥammed eṣ-Ṣiddīḳ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1401/1981.
• İbn Baṭṭa, Ebū Abdullāh Ubeydullāh b. Muḥammed el- Ukberī. El-İbāne an Şerī ati’l-Firḳati’n-Nāciye ve Mucānebeti’l-Firaḳi’l-Meẕmūme. Tah. Riḍā Na sān Mu ṭī. Riyad: Dāru’r-Rāye, 1994.
• İbn Cemā a, Ebū Abdullāh Bedruddīn Muḥammed b. İbrāhīm. Īḍāḥu’d-Delīl fī Ḳaṭ i Ḥuceci Ehli’t-Ta ṭīl. Tah. Vehbī Suleymān İāvicī el-Elbānī. [Kahire]: Dāru’s-Selām, 1410/1990.
• İbn Ebī Āṣim, Ebū Bekr İbnu’n-Nebīl Aḥmed b. Amr. Kitābu’s-Sunne. tah. M. Nāṣiruddīn el-Elbānī.Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1980.
• İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed Abdurraḥmān b. Muḥammed. Tefsīru’l-Ḳur āni’l
• Aẓīm. Tah. Es ad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. Mekke: Mektebetu Nizār Muṣṭafā el-Bāz, 1997/1417.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed Alī b. Aḥmed eẓ-Ẓāhirī. El-Faṣl fī’l-Milel ve’l-Ehvā ve’n-Niḥal. Tah. Muḥammed İbrāhīm Naṣr & Abdurraḥmān Umeyra. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 1416/1996.
• ---------. El-Muḥallā bi’l-Ās̠ ār. Tah. AbdulŞafūr Suleymān el-Bundārī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1408/1988.
• ---------. “Risāle fī’l-İmāme,” Rasā ilu İbn Ḥazm el-Endelusī, tah. İḥsān Abbās (Beyrut: el-Mu essesetu’l- Arabiyye, 1981) içinde, c.3, ss.207-216.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Muḥammed b. Ebī Bekr b. Eyyūb. Medāricu’s-Sālikīn beyne Menāzili İyyāke Na budu ve İyyāke Neste īn. Tah. Muḥammed Ḥāmid el-Faḳī. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, 1393/1973.
• İbn Māce, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Yezīd el-Ḳazvīnī. Es-Sunen. Tah. Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, tsz.
• İbn Maṭīr, Aḥmed b. Alī el-Ḥikemī. “Keşfu’l-İumme fī İdḥāḍi Ḥadīs̠i İftirāḳi’l- Umme,” Abdullāh b. Yaḥyā es-Sureyḥī (derleme ve edisyon), Rasā il ve Ebḥās̠ fī Ḥadīs̠i İftirāḳi’l-Umme (Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2009) içinde, ss.23-33.
• İbn Teymiyye, Ebū’l- Abbās Taḳīyyuddīn Aḥmed b. Abdulḥalīm. Minhācu’s- Sunneti’n-Nebeviyye. Tah. Muḥammed Reşād Sālim. Riyad: Cāmi atu’l- İmām Muḥammed b. Sa ūd el-İslāmiyye, 1406/1986.
• ---------. Mecmū u’l-Fetāvā. Neşr Abdurraḥmān b. Muḥammed b. Ḳāsim. Medine: Vizāretu’ş-Şu ūni’l-İslāmiyye, 2004/1465.
• ---------. En-Nubuvvāt. Tah. Abdul azīz b. Ṣāliḥ. Riyad: Aḍvā u’s-Selef, 1420/2000.
• ---------. El-Fetāvā el-Kubrā. Tah. Muḥammed Abdulḳādir Aṭā & Muṣṭafā
• Abdulḳādir Aṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1408/1987.
• İbnu’l-Vezīr, Muḥammed b. İbrāhīm el-Yemānī. El- Avāṣim ve’l-Ḳavāṣim fī’ẕ-Ẕebb
• an Sunneti Ebī’l-Ḳāsim. Tah. Şu ayb el-Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetu’r- Risāle, 1415/1994.
• el- İrāḳī, Ebū’l-Faḍl Zeynuddīn Abdurraḥīm b. el-Ḥuseyn. El-MuŞnī an Ḥamli’l- Esfār fī’l-Esfār fī Taḫrīci mā fī’l-İḥyā mine’l-Aḫbār. Neşr Ebū Muḥammed Eşref b. Abdulmaḳṣūd. Riyad: Mektebetu Dāri Ṭaberiyye, 1415/1995.
• İzzān, Muḥammed Yaḥyā Sālim. Ḥadīs̠u İftirāḳi’l-Umme Taḥte’l-Mecher. Ṣan ā : Merkezu’t-Turās̠ ve’l-Baḥs̠i’l-Yemenī, 1422/2001. el-Ḳāḍī Abdulcabbār b. Ahmed el-Esedābādī. Faḍlu’l-İ tizāl ve Ṭabaḳātu’l- Mu tezile. Tah. Fu ād Seyyid. Tunus: ed-Dāru’t-Tūnisiyye, 1972. el-Ḳannūcī, Ebu’ṭ-Ṭayyib Muḥammed Ṣiddīḳ Ḥasen Ḫān. Ebcedu’l- Ulūm. Neşr
• Abdulcabbār Zekkār. Dimeşḳ: Vizāretu’s̠-S̠aḳāfe, 1978.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme,” Marife 5:3 (2005), ss.25-45.
• el-Kettānī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Ebī’l-Feyḍ el-İdrīsī. Naẓmu’l-Mutenās̱ ir mine’l-Eḥādīs̱i’l-Mutevātir. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1407/1987.
• el-Keyālī, Muḥammed Ādil Azīze. El-Firḳatu’n-Nāciye Hiye el-Ummetu’l- İslāmiyye Kulluhā. Byy: Mu essesetu’l-Kāẓim el-Ḫayriyye, tsz.
• Kubat, Mehmet. “‘73 Fırka Hadisi’ni Yeniden Düşünmek,” İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:2 (2012), ss.9-45.
• el-Lālekā ī, Ebū’l-Ḳāsim Hibetullāh eṭ-Ṭaberī. Şerḥu Uṣūli İ tiḳādi Ehli’s-Sunne ve’l-Cemā a mine’l-Kitāb ve’s-Sunne ve İcmā i’ṣ-Ṣaḥābe. Tah. Aḥmed Sa d Ḥamdān. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1416/1995.
• Laoust, Henri. “Coment définir le Sunnisme et le Chiisme,” Revue des Études Islamiques 47:1 (1979), ss.3-17 [= Laoust, Pluralismes dans l’Islam (Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner S. A., 1983) içinde, ss.369-383].
• ---------. “La classification des sectes dans le Farq d’al-Baghdâdî,” Revue des Études Islamiques 29 (1961), ss.16-59. [= Laoust, Pluralismes dans l’Islam içinde, ss.135-175.]
• el-Māzenderānī, Ebū Ca fer Muḥammed b. Alī b. Şehrāşūb. Menāḳibu Āli Ebī Ṭālib. Beyrut: Dāru’l-Aḍvā , tsz.
• el-Meclisī, Muḥammed Bāḳır b. Muḥammed. Biḥāru’l-Envār el-Cāmi a li-Durari Aḫbāri’l-E immeti’l-Aṭhār. Beyrut: Mu essesetu’l-Vefā , 1983/1403.
• el-Mervezī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Naṣr. Kitābu’s-Sunne. Tah. Sālim b. Aḥmed es-Selefī, Beyrut: Mu essesetu’l-Kutubi’s̱-S̱eḳāfiyye, 1408/1988.
• Meşkūr, Cevād. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. Çev. M. Söylemez, M. Ümit & C. Hakyemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• el-Mubārakfūrī, Ebū’l- Alā Muḥammed Abdurraḥmān. Tuḥfetu’l-Aḥveẕī bi-Şerḥi Cāmi i’t-Tirmiẕī. Neşr. Abdurraḥmān Muḥammed Us̱mān ve diğerleri. Kahire: Dāru’l-Fikr, 1993.
• el-Munāvī, Zeynuddīn Muḥammed Abdurra ūf. Feyḍu’l-Ḳadīr Şerḥu’l-Cāmi i’ṣ- ṢaŞīr. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1391/1972.
• en-Nāşi el-Ekber, Ebū’l- Abbās Abdullāh b. Muḥammed el-Enbārī. Mesā ilu’l- İmāme ve Muktaṭafāt mine’l-Kitābi’l-Evsaṭ fī’l-Maḳālāt. Tah. Josef van Ess. Beyrut, 1971.
• Okumuş, Ejder. “‘Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Bir Meşruiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı,” Marife 5:3 (2005), ss.47-59.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Anlayışı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Palgrave, William Gifford. Reise in Arabien. Leipzig: Dyk’esche Buchhandlung, 1867.
• er-Rabī b. Ḥabīb. el-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥīḥ Musnedu’l-İmām er-Rabī . Ebū Ya ḳūb Yūsuf b. İbrāhīm el-Vercelānī (derleyen ve düzenleyen), Kitābu’t-Tertīb fī’ṣ-Ṣaḥīḥ min Ḥadīs̠i’r-Rasūl (Maskat: Mektebetu’l-Masḳaṭ, tsz.) içinde. er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. Umer. İ tiḳādātu Firaḳi’l-Muslimīn ve’l- Muşrikīn. Tah. Alī Sāmī en-Neşşār. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1982.
• ---------. Tefsīru el-Faḫri’r-Rāzī el-Muştehir bi’t-Tefsīri’l-Kebīr ve Mefātīḥi’l-İayb. Beyrut: Dāru’l-Fikr,1401/1981.
• Rubin, Uri. Between Bible and Qur’ān: The Children of Israel and the Islamic Self- Image. Princeton: The Darwin Press, 1999.
• es-Saḳḳāf, Ḥasen b. Alī. Ṣaḥīḥu Şerḥi’l- Aḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. Amman: Dāru’l-İmām en-Nevevī, 1998.
• Seelye, Kate Chambers. “Introduction,” Abdulḳāhir el-BaŞdādī, Moslem Schisms and Sects = Al-Farḳ Bain al-Firaḳ: Being the History of the Various Philosophic Systems Developed in Islam, trans. by K. C. Seelye (New York: Columbia University Press, 1920) içinde, ss.1-18.
• es-Sefīrī, Şemsuddīn Muḥammed b. Umer b. Aḥmed eş-Şāfi ī. El-Mecālisu’l- Va ẓiyye fī Şerḥi Eḥādīs̱ i Ḫayri’l-Beriyye min Ṣaḥīḥi’l-İmām el-Buḫārī. Tah. Aḥmed Fetḥī Abdurraḥmān. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2004.
• es-Sehāranfūrī, Ḫalīl Aḥmed. Beẕlu’l-Mechūd fī Ḥalli Suneni Ebī Dāvūd. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, tsz.
• es-Sem ānī, Ebū’l-Muẓaffer Manṣūr b. Muḥammed. Tefsīru’l-Ḳur ān. Tah. Yāsir b. İbrāhīm & İuneym b. Abbās. Riyad: Dāru’l-Vaṭan, 1418/1997.
• Steinschneider, Moritz. “Die kanonische Zahl der muhammedanischen Secten und die Symbolik der Zahl 70- 73, aus jüdischen und muhammedanisch- arabischen Morgenländischen Gesellschaft 2 (1850), ss.145-170.
• nachgewiesen,” Zeitschrift der Deutschen
• es-Sureyḥī, Abdullāh b. Yaḥyā (ed.). Rasā il ve Ebḥās̱ fī Ḥadīs̱i İftirāḳi’l-Umme. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2009.
• ---------. “Ḥadīs̱ u İftirāḳi’l-Umme: Dirāse fī’s-Siyāḳ ve’l-Uṣūl ve’n-Netā ic,” el- İctihād 5:19 (1413/1993), ss.89-138.
• eş-Şaṭibī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Mūsā b. Muḥammed el-İarnāṭī. El-İ tiṣām. Neşr. Maḥmūd Ḥalebī. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1418/1997.
• eş-Şevkānī, Muḥammed b. Alī. El-Fevā idu’l-Mecmū a fī’l-Eḥādīs̱i’l-Mevḍū a. Tah.
• Abdurraḥmān b. Yaḥyā el-Mu allimī el-Yemānī. Kahire: Maṭba atu’s Sunne el-Muḥammediyye, 1380/1960.
• ---------. Fetḥu’l-Ḳadīr el-Cāmi beyne Fenneyyi’r-Rivāye ve’d-Dirāye min İlmi’t- Tefsīr. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1428/2007.
• ---------. “El- Aẓbu’n-Nemīr fī Cevābi Mesā ili Ālimi Bilādi Asīr,” Abdullāh b. Yaḥyā es-Sureyḥī (ed.), Rasā il ve Ebḥās̱ fī Ḥadīs̱i İftirāḳi’l-Umme (Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2009) içinde, ss.35-52.
• eş-Şeyḫ el-Mufīd, Muḥammed b. Nu mān. El-Emālī. Kum, 1413.
• eş-Şeyḫ eṣ-Ṣadūḳ, Ebū Ca fer Muḥammed b. Alī b. Bābeveyh el-Ḳummī. Me āni’l- Aḫbār. Tah. Alī Ekber el-İifārī. Kum, 1379.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed. El-Mu cemu’l-Kebīr. Tah. Ḥamdī b.
• Abdulmecīd es-Selefī. Musul: Mektebetu’l- Ulūm ve’l-Ḥikem, 1983.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.
• Yeşildal, Hamza. “Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî’nin Kitabu’z-Zîne Adlı Eseri ve Şiî Makâlât Geleneğindeki Yeri,” Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
• Yıldırım, Enbiya. Hadis Problemleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.