Pragmatizmin Temel Sorunları Çerçevesinde Ahmet Haşim’in Gurebâhâne-i Laklakan’ındaki Pragmatik Yapı

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 85 - 102, 25.06.2020

Mehmet Akif Duman

https://doi.org/10.18037/ausbd.758035

Öz

Türk Edebiyatının en büyük nasirlerinden olan Ahmet Haşim savunduğu fikirler kadar bunları ifade etme şekli ile de halef ve seleflerinden ayrılır. Orijinal bir fikre sahip olmak fıkra gibi muhatabı doğrudan okur olan edebi türlerde tesir altına almayı tek başına temin etme kuvvetine sahip değildir. Yazarın okuru ikna etmek için kurguladığı teşbih ve istiare, dolayısı ile mübalağa ve kısmen de tezat ile mücehhez üslup anlaşılmama yahut yanlış anlaşılma riskini de beraberinde getirir. A. Haşim’i orijinal kılan husus ise bir araya getirdiği müşebbeh (benzeyen) yahut müşebbehün bihlerde (kendisine benzetilen) değildir, üsluba derinlik veren husus vech-i şebehin (benzetme yönü) normalde tarafeynin nefsinde değil şahsında olması gerekirken, taraflardan birinin nefsine sindirilmesidir ki bu da hakikatin her fıkrada yeniden kurgulandığı anlamına gelir. Başka bir ifade ile A. Haşim pragmatik içinde kendi hususi perlokasyonel çerçevesini çizebilmiştir. Yaşanılan zamanla alakalı yani popüler bir fikir etrafında inşa edilen tasavvurun fikir ile bağı koparılmadan, ancak çok alakasız başka bağlantıları da ustaca kapsama almak ile yeni bir “bütün” oluşturmaya muvaffak olunması açısından tetkik “Gurebâhâne-i Laklakan” üstünde yapılacaktır. F. C. S. Schiller’in pragmatik tavrı hem diğer pragmatizm anlayışlarına olan mesafesi hem de hümanizme olan yakınlığı ile mukayesenin diğer merkezi olacaktır. Tahlilin de göstereceği üzere A. Haşim usta bir şair olduğu kadar zamanının çok ötesinde bir pragmatisttir.

Anahtar Kelimeler

Dilbilim, Ahmet Haşim, Fıkra, Pragmatizm, F. C. S. Schiller, Ch. S. Peirce

Kaynakça

• Abel, R. (2011). The Pragmatic Humanism of F. C. S. Schiller. Whitefish MT: Literary Licensing.
• Ahmet Haşim (1969). Bize göre, Gurabahane-i Laklakan, Frankfurt seyahatnamesi. M. Kaplan (Yay. haz.). İstanbul: MEB.
• Apel, K.O. (1975). Der Denkweg des Charles Sanders Peirce. Eine Einführung in den amerikanischen pragmatismus. Frankfurt a. M: Suhrkamp.
• Apel, K.O. (1976). Transformation der philosophie: Cilt 2 (Das Apriori der Kommunikations-gemeinschaft). Frankfurt am M: Suhrkamp.
• Duman, M.A. (2018a). Sabahattin Kudret Aksal’ın “Vav’lar”ının semiotik bakımdan (Bühler’in organon modeli eşliğinde), John R. Searle’ün uyuşmazlık (divergence) bakışı içinde ve dil-eylem teorisi (speech-acts) çerçevesinde ele alınması, Asobid (Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), 4(2), 11-36.
• Duman, M.A. (2018b). John Langshaw Austin ve Ted Cohen’in dil-eylem (speech act) teorileri çerçevesinde Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın “Ecir ve Sabır” hikâyesine atf-ı nazar. Molesto, 4(1), 38-52.
• Duman, M.A. (2018c). Lynne Tirrell’in Anapher Teorisi’nin metin tahliline ilişkin pratik faydaları: Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun hikâyeleri örneği, Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (EFAD), 1(1), 33-49.
• Duman, M.A. (2018d). Hans Blumenberg’in epistemoloji teorisi ve bilhassa “Horror Vacui” kavramı çerçevesinde Yusuf Atılgan’ın “Saatlerin Tıkırtısı” isimli hikâyesi, INJOSS (Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi- International Journal of Social Sciences), 3(1), 61-72.
• Duman, M.A. (2019a). Charles Sanders Peirce’ü anlayan adam: Ömer Seyfettin -I, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi, 809 (CXVI), Ankara: TDK, 36-44.
• Duman, M.A. (2019b). Charles Sanders Peirce’ü anlayan adam: Ömer Seyfettin -II, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi, 810 (CXVI), Ankara: TDK, 56-65.
• Duman, M.A. (2019c). Aristoteles ve Coenen merkezli analoji teorisi kapsamında Sait Faik’in ilk dönem hikâyelerine genel bir bakış, Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, 2, 49-94.
• Duman, M.A. (2019d). Freud’un rüya tasavvuru kapsamında Peyami Safa’nın Matmazel Noraliya’nın koltuğu romanından misaller ile metaforun geçici ikâme teorisi. Humanitas, 7(13), 61-78.
• Duman, M.A. (2019e). Monroe C. Beardsley’in absürtlük teorisi’nin Oğuz Atay’ın unutulan isimli hikâyesinden misaller ile izahı, Edebî Eleştiri Dergisi, 3(1), 74-105.
• Duman, M.A. (2019f). Ricoeur’nün paradoks teorisi ve Bühler’in Gestalt’i bakımından Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Abdullah Efendi’nin Rüyaları” isimli hikâyesi, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], 10(5),116-146.
• Duman, M.A. (2019g). Nietzsche, Hobbes ve Locke merkezli metaforik reaksiyon kapsamında Yaşar Kemal’in “Yatak” ve Nezihe Meriç’in “Susuz” hikâyelerinin mukayesesi, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 18(8), 127-143.
• Duman, M.A. (2019h). Tanzimat dönemi Türk Edebiyatı’nın pragmatiği. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Franz, M. (1999). Von Gorgias bis Lukrez Antike Ästhetik und Poetik als vergleichende Zeichentheorie. Berlin: Akademie Verlag.
• Hisar, A.Ş. (1954). Unser guter Fahim Bey. Eine Lebensgeschichte (Dr. Friedrich von Rummel, Çev.). Den Haag: Mouton & Co.
• James, W. (1975). Pragmatism and The Meaning of Truth. Cambridge: Cambridge University.
• Jürgens, A. (2012). Humanismus und Kulturkritik: Ernst Cassirers Werk im amerikanischen Exil. München: Wilhelm Fink.
• Kant, I. (1781). Kritik der reinen Vernunft. Riga: Johann Friedrich Hartknoch.
• Karaosmanoğlu, Y.K. (1969). Gençlik ve Edebiyat Hatıraları. Ankara: Bilgi.
• Karaosmanoğlu, Y.K. (1999). Anamın kitabı. İstanbul: İletişim.
• Karaosmanoğlu, Y.K. (2000). Ahmet Haşim. İstanbul: İletişim.
• Klüver, J. (1971). Operationalismus. Kritik und Geschichte einer Philosophie der exakten Wissenschaften. Stuttgart: Friedrich Frommann Verlag.
• Lachs, J.,Talisse, R.B. (2008). American Philosophy: An Encyclopedia. New York & London: Routledge.
• Lege, J. (1999). Pragmatismus und Jurisprudenz: über die Philosophie des Charles Sanders Peirce und über das Verhältnis von Logik, Wertung und Kreativität im Recht. Tübingen: Mohr Siebeck.
• Lehmann, G. (1960). Die Philosophie im ersten Drittel des zwanzigsten Jahrhunderts. Berlin: de Gruyter.
• Mall, R.A. (1975). Naturalism and Criticism. Berlin: Springer Science+ Business Media.
• Martens, E. (1975). Texte der Philosophie des Pragmatismus. Charles Sanders Peirce, William James, Ferdinand Canning Scott Schiller, John Dewey. Stuttgart: Reclam.
• Misak, C. (2016). Cambridge Pragmatism: From Peirce and James to Ramsey and Wittgenstein, Oxford: Oxford University.
• Morris, Ch. W. (1938). Foundations of the Theory of Signs (International Encyclopedia of Unified Sciences). Chicago: University of Chicago.
• Neumann, A. (1938). Die Problematik des Homo-mensura-Satzes. Class. Philol. 33, 368-79.
• Peirce, Ch, S. (1931- 1935 ve 1958). Collected Paper of Ch. S. Peirce: Cilt I-VI. Ch. Hartshorne ve P. Weiss (Yay. haz.); Cilt VII-VIII. A. W. Burks. (Yay. haz.). Cambridge, MA: Harvard University [CP].
• Peirce, Ch, S. (1967). Die Festlegung einer Überzeugung, Ch. S. P., Schriften I. Zur Entstehung des Pragmatismus (G. Wartenberg, Çev.), K. O. Apel (Yay. haz.). Frankfurt am Main: Suhrkamp, 293- 325 [CP 5. 358- 387].
• Peirce, Ch. S. (1970). Was heißt Pragmatismus? Ch. S. P. Schriften II. Vom Pragmatismus zum Pragmatizismus (G. Wartenberg, Çev.), K. O. Apel (Yay. haz.). Frankfurt am Main: Suhrkamp, 389-415 [CP 5. 411- 437].
• Pihlström, S. (Ed.) (2017). Pragmatism and Objectivity: Essays Sparked by the Work of Nicholas Rescher. New York & London: Routledge.
• Pratt, S.L. (2002). Native. Pragmatism rethinking the roots of american philosophy. Bloomington and Indianapolis: Indiana University.
• Reschke, R. (2005). Bildung - Humanitas - Zukunft bei Nietzsche. Berlin: Akademie Verlag.
• Rockmore, T. (2006). In Kant’s Wake: Philosophy in the Twentieth Century. Oxford: Blackwell.
• Russell, B. ([1909]/ 1971). Der Pragmatismus, B. R., Philosophische und politische Aufsätze, W. Steinvorth (Ed.), Stuttgart, 61-98.
• Schiller, F. C. S. (1894). Riddles of the Sphinx. London: Swan Sonnenschein & Co.
• Schiller, F. C. S. (1911). Humanismus, F. C. S. Sch., Humanismus. Beiträge zu einer pragmatischen Philosophie (R. Eisler, Çev.). Leipzig: Klinkhardt, 1-15.
• Shook, J. R. (2006). A Companion to Pragmatism. Shook, J.R. ve Margolis (Yay. haz.). J. New Jersey: Wiley-Blackwell.
• Stevens, R. (1974). James and Husserl: The Foundations of Meaning. Leiden: Martinus Nijhoff.
• Waschkuhn, A. (2017). Pragmatismus: Sozialphilosophische und erkenntnistheoretische Reflexionen zu den Grundelementen einer interaktiven Demokratie. Oldenburg: de Gruyter.
• Winetrout, K. (1967). F. C. S. Schiller and the dimensions of pragmatism, Ohio: Ohio State University.