Osmanlı Tütününde Çokuluslu Yabancı Sermaye Yatırımının Teşkilat Yapısı: Ankara Reji İdaresi Örneği

Year 2022, Volume: 22 Issue: 2, 651 - 680, 27.06.2022

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.18037/ausbd.1136395

Cited By: 4

Abstract

Reji Şirketi, Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli gelir kalemleri üzerindeki yabancı sermaye kontrolünü açık bir statüye kavuşturan Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi bünyesinde kurulan çokuluslu bir müessesedir. Reji, imparatorluk genelinde olduğu gibi Ankara’da da 1884 yılında müdürlük ve memurluk şeklinde teşkilatlanmıştır. Şirketin 1884 ile 1925 yılları arasında vilayet genelinde geniş bir kadro yapılanması ile faaliyette olması bölgede tütünün önemli bir geçim kaynağı olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, Ankara vilayetinde tütün ekim ve üretiminden, satışına kadar her türlü faaliyette ayrıcalığa sahip olan Reji Şirketi’nin bölgede kuruluşu, teşkilat yapısı, idari kadro yapılanması, faaliyetlerinin sosyal ve ekonomik alana olan yansımaları arşiv belgeleri, vilayet salnameleri ve yazılı kaynaklardan elde edilen bulgular doğrultusunda incelenmiştir.

Keywords

Reji Şirketi, Ankara Reji İdaresi, Tütün, Yabancı Sermaye, Teşkilatlanma

References

• Adiloğlu, B. Yücel, G. (2021). Düyûn-ı Umûmıyye Osmanlı devlet borçları idaresi. Muhasebe ve Finans Araştırmaları Dergisi, (21), 67-78. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1889369.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1308. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1309. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1310. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1311. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1318. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1320. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Ankara Vilayeti Salnamesi, Hicri: 1325. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası.
• Altunsoy, B. (2020). Reji uygulamaları ve tütün kaçakçılığını engellemeye yönelik bir girişim: kordon bölükleri. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(40), 547-602. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1291092.
• Atam, Ş. (2018). Osmanlı devleti’nde Niğdeli gayr-i müslim memurlar. Toros Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(9), 211-228. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iisbf/issue/41627/464195.
• Arslan, M. (2020). 388 numaralı Ankara şer’iyye sicili transkripsiyonu ve değerlendirmesi (H. 1327 – M. 1909). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Karabük.
• Arnavut, U. (2017). İntikam gazetesi (1900-1902). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aksaray.
• Autheman, A. (2002). Bank-ı Osmani-i Şahane tanzimat'tan cumhuriyet'e Osmanlı bankası. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Ahbab, Y. (2015). Üsküp sancağı’nın idari ve sosyo-ekonomik yapısı (1876-1911). (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aygün, N. (2009). Osmanlı devleti’nin son zamanlarında Karadeniz’in güney kesiminde İktisadi Faaliyetler. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 6(23), 41-76. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/karadearas/issue/10073/124200.
• Bulutoğlu, K. (1970). 100 soruda Türkiye’de yabancı sermaye. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BOA. Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.): 4199/314863, 58/4305, 785/58837, 1887/141453, 1550/116201, 2709/203145, 3102/232584.
• BOA. Dahiliye-Beşinci Şube (DH.EUM. 5. Şb.): 71/39, 49/16, 84/38.
• BOA. Dahiliye-Emniyet Şubesi (DH.EUM.EMN.): 22/6.
• BOA. Dahiliye-Defterler (DH. SAİD.D): 99/373, 22/299, 81/171, 127/17, 42/177/177-178, 176/169/169-170, 129/365/365, 64/237/237, 117/381/381, 47/267/267-268.
• BOA. Dahiliye-İdare (DH.İD.): 95/8, 124/103.
• BOA. Dahiliye-Mektubi Kalemi (DH.MKT.): 417/74, 1018/66, 177/18, 551/59, 1394/131, 2155/56, 1573/37, 681/8, 2401/13, 2316/18, 2248/46, 2274/8, 619/34, 2366/96, 2728/32, 2744/89, 2254/19, 2220/138.
• BOA. Dahiliye-Muamelat (DH. TMIK. M.): 233/36, 211/23, 200/64.
• BOA. Dahiliye-Müteferrik (DH.MB.HPS. M.): 16/16.
• BOA. Dahiliye-Mütenevvia (DH.MTV.): 36/69, 62/7, 21/16, 21/73, 36/78.
• BOA. Dahiliye-Şifre Kalemi (DH. ŞFR.): 294/20, 502/6, 360/102, 363/84, 357/18.
• BOA. Hariciye Nezareti-İrade (HR.İD.): 290/50.
• BOA. Hariciye Nezareti-İstişare Odası (HR. HMŞ.İŞO.): 166/31.
• BOA. İrade-Maliye (İ.ML.): 1326. BOA. İrade-Meclis-i Mahsus (İ. MMS.): 185/10, 43/1755, 44/1836, 45/1862.
• BOA. İrade-Taltifat (İ.TAL.): 261/29, 199/20, 183/28.
• BOA. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 237/75, 234/131.
• BOA. Sadaret-Mukavelenameler (A.DVN.MKL.): 18/9, 60/13.
• BOA. Şura-yı Devlet (ŞD.): 1366/10, 1365/7, 1372/1, 1371/22, 1357/1, 1367/10, 1348/35.
• BOA. Teftişat-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği)-Arzuhaller (TFR. I. ŞKT.): 10/933.
• BOA. Topkapı Sarayı-Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA. e.) 1411/14, 1411/15, 1411/17.
• BOA. Yıldız-Esas Evrakı (Y.EE.): 11/17, 333. BOA. Yıldız-Hususi Maruzat (Y.A.HUS.): 175/62.
• BOA. Yıldız-Resmi Maruzat (Y.A.RES.): 19/56, 4/70. BOA. Yıldız-Umumi (Y.PRK.UM.): 35/115.
• BOA. Yıldız-Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı (Y.PRK.TNF.): 2/55. BOA. Zabtiye (ZB.): 397/14, 397/40, 398/46, 399/100, 399/125.
• Bozdağlıoğlu, E. Y. (2010). Türkiye’ye gelen doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının Türkiye’nin ihracat performansına etkilerinin analizi. (Yayımlanmamış doktora tezi), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Aydın.
• Blaisdell, D. C. (1979). Osmanlı İmparatorluğunda avrupa mali denetimi “Düyun-u Umumiye”. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Çakır, A. (2013). Haber gazetesi’nin başyazarlarına göre bölgenin ve Türkiye’nin gündemine bir bakış (1923-1924). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Samsun.
• Çakır, D. (2019). Osmanlı Devleti’nin son döneminde Karadeniz’de tuz kaçakçılığı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Çelik, R. (2014). Osmanlı bürokrasisinde Ermeniler-Türk-Ermeni külliyatı–merkez ve taşrada Ermeniler. VI. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Erdem, E. (2016). Sanayi devriminin ardından Osmanlı sanayileşme hamleleri: sanayi politikalarının dinamikleri ve zafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (48), 17-44. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/erciyesiibd/issue/28008/297409.
• Erkan, Ü. (2018). Türk yurdu dergisinde iktisat yazılarının analizi (1911-1931). Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, III(1), 13-30. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/buefd/issue/38831/452470.
• Eroğlu, O. (2010). Osmanlı devleti’nin son dönemlerinden cumhuriyet’in ilk yıllarına kamu maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12(0), 57-89. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/deuhfd/issue/46934/588902.
• Dağ, M. (2021). Hemavend aşireti’nin tütün kaçakçılığı iddiaları ve Adana reji idaresi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(3), 1333-1344. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1828145.
• Dağ, M. (2021). XIX. yüzyıl sonlarında reji idaresi’nde kayıt dışı ekonomi davası: Bayburt reji memurluğu örneği (1888-1909). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (28), 444-471. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1831796.
• Dağ, M. (2021). XX. yüzyıl başlarında reji idaresi’nde kayıt dışı ekonomi davası: Menbiç reji memurluğu örneği (1910-1911). Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(2), 207-228. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2024570.
• Dağ, M. (2022). İnhisarlar idaresi umumi müdürlüğünün kayıt dışı ekonomiyle mücadelesi: Urfa inhisarlar tütün atölyesi müdürlüğü örneği (1925-1950). Mukaddime Dergisi, 13(1), 97-127. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/journal/1075/article/970291/author/production.
• Dağ, M. (2022). 27 Aralık 1886 tarihli inhisar-ı duhan nizamnamesinin tatbikine dair bir değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (47), 162-180. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2052808.
• Demir, K. (2019). II. meşrutiyet dönemi Osmanlı basınında tütün tarımı ve reji şirketi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(41), 419-445. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/baunsobed/issue/50043/580791.
• Demirbilek, S. (2012). Tek parti döneminde inhisarlar (1923-1946). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 12(24), 203-232. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25245/266950.
• Demiryürek, H. (2011). II. meşrutiyet döneminde Bilecek, (Yayımlanmamış doktora tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Develioğlu, F. (1993). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dığıroğlu, F. (2014). Selanik ekonomisinde unutulmuş bir alan: tütün üretimi, ticareti ve reji (1883-1912). Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XI(III), 227-272. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10935/130674.
• Dığıroğlu, F. (2012). Samsun reji idaresi. Samsun Sempozyumu (Samsun’a Bir Parantez Açıyoruz) II. (Samsun, 13-16 Ekim 2011). Ed. Mahmut Aydın, Bekir Şişman, Selahattin Özyurt, Hasan Atsız, 393-400. Samsun: Samsun Valiliği Yayınları.
• Dığıroğlu, F. (2007). Memalik-i Osmaniye duhanları müşterekü’l-menfaa reji Şirketi – Trabzon reji idaresi (1883-1914). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Emekli, O. (2020). 420 numaralı Ankara şer’iyye sicili transkripsiyonu ve değerlendirmesi (H. 133-1335 – M. 1913-1917). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Karabük.
• Genç, H. Oktar, T. (2014). Tütün idaresinin reji’den tekel’e dönüşümünün hikâyesi. H. Vakıf Mercimek, İ. Eren Akçiçek (Edi.), (245-272). Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün içinden. İstanbul: Tarihçi Kitapevi.
• Genç, M. Özvar, E. (2021). Osmanlı ekonomisine dair konuşmalar I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökdemir, O. (1993). XIX. yüzyıl sonunda İzmir ve çevresinde tütün kaçakçılığı. DEÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. 1(3), 323-333. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25524/269226.
• Günaydın, G. G. (2009). Canik mutasarrıflığı’nda tütün rejisi uygulamalarına karşı tütün amelelerinin tepkileri (1908). Uluslararası Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 7(7), 105-116. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ukid/issue/50495/656375.
• Güler, Y. (2007). Ankara vilayeti’nde idari yapının, yöredeki sosyo-ekonomik yapıya olan etkileri (1880-1919). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Güvemli, O. Zeytinoğlu, E. Aygül, E. (2016). Osmanlı İmparatorluğunda çift yanlı kayıt yönteminin XIX. yüzyılın ikinci yarısında bir sanayi işletmesinde ilk kez uygulaması–tütün rejisi örneği. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi. 11, 197-223. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/muftad/issue/30118/324932.
• Hamzaoğlu, K. (2020). XIX. yüzyılında Trabzon vilayeti’nde kaçakçılık ve kaçırılan emtialar. Near East Hıstorıcal Revıew. 10(2), 205-225. Erişim adresi: https://nehrreview.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=42830.
• Kazgan, H. (1984). Osmanlı İmparatorluğunda tütün tekeli. Ekonomi Ansiklopedisi, 3, İstanbul: Paymaş Yayınları.
• Kazgan, G. (2002). Tanzimatten 21. yüzyıla Türkiye ekonomisi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keskinkılıç, E. (1997). Osmanlı düyun-ı umumiye idaresi’nin kuruluşu, gelişimi, çalışması, safhaları ve Osmanlı devleti’ne etkileri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kıray, E. (2015). Osmanlı’da ekonomik yapı ve dış borçlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılınçkaya, M. Derviş (2005). 1920 yılının yazında egemenlik ve mali kaynakların denetimi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(61), 305-321. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/53047/702343.
• Kocabaşoğlu, U. Uluğtekin, M. (1998). salnamelerde Kayseri–Osmanlı ve cumhuriyet döneminin eski harfli yıllıklarında Kayseri. Kayseri: Kayseri Ticaret Odası Yayınları.
• Koçak, A. (2013). Salnamelere göre Ankara vilayeti (1871-1907). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Köksal, O. (1998). Adliye örgütünün problemleri ve yapılması gerekli düzenlemelere dair II. Abdülhamit’e sunulan bir layiha. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 9(9), 263-285. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/otam/issue/11094/132535.
• Kopra, M. Yolun, M. (2012). 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı borçlar tarihine bir bakış. Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, 4(1), 335-358. Erişim adresi: https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-detay&Alan=sosyal&Id=m5xlL3MBu-adCBSEjIm.
• Kömürcan, K. (1948). Türkiye İmparatorluk devri dış borçlar tarihçesi (düyun-u umumiye tarihçesi). İstanbul: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı İstanbul Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Yayınları.
• Müderrisoğlu, A. (2013). Kurtuluş savaşı’nın mali kaynakları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Morawitz, C. (1902). Les finances de la Turquie. Paris: Wentworth Press.
• Noviçev, A. D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun yarı sömürgeleşmesi. N. Dinçer (çev). Ankara: Onur Yayınları.
• Oktar, T., Alan, M. M. (2018). Reji şirketi cibali tütün fabrikası işçi grevleri (1883-1925). Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 9(20), 28-38. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/430654.
• Oktar, T. (2007). Osmanlı devleti’nde reji şirketi’nin kurulmasından sonraki gelişmeler. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Tütün Kitabı içinde, (s. 245-272), İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Ösen, S. (2015). Osmanlı devleti’nde tütün kaçakçılarıyla mücadele: Niğde örneği. SÜTAD, (38), 549-68. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/17838/187029.
• Özcan, M. (2011). Düyun-ı umumiye idaresi ve Osmanlı iktisadı üzerine Etkileri. (Yayımlanmış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özger, Y. (2010). Sicili ahval defterlerine göre Osmanlı bürokrasisinde Yozgatlı devlet adamları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Öztürk, C. (2007). Millî mücadele döneminde reji sorunu. Emine Gürsoy Naskali (Ed.). Tütün Kitabı içinde, (s. 107-118), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı ekonomisi ve dünya kapitalizmi (1820-1913). Ankara: Yurt Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2018). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2019), Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sarıay, E. (2020). Ankara vilayetinde yolsuzluk ve kaçakçılık üzerine bazı tespitler (1908-1918). VAKANÜVİS–Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(1), 411-440. Erişim adresi:https://dergipark.org.tr/tr/pub/vakanuvis/issue/52650/670218?publisher=vakanuvis.
• Sarıay, E. (2019). II. meşrutiyet döneminde Ankara vilayeti’nde asayiş, suç ve ceza. (Yayımlanmamış doktora tezi), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir.
• Sevimay, H. R. (1995). Cumhuriyete girerken Ekonomi–Osmanlı son dönem ekonomisi. İstanbul: Kazancı Kitapevi.
• Söylemez, M. (2007). Ankara vilayet salnamelerine göre Osmanlı’nın son döneminde Çorum. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 7-40. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/hititilahiyat/issue/7693/100793.
• Taçalan, N. (1970). Ege’de kurtuluş savaşı başlarken. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2015). Türkiye iktisat tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekin, F. (1974). Mali tekeller ve Türkiye’de tütün tekeli. Eskişehir: Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları.
• Tuğluca, M. (2003). Vilayetin resmî gazetesi (1870-1921). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Togral, Ö. (2021). 19. yüzyılda Akdeniz’de kaçakçılık. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Tok, E. (2017). Türkiye ekonomisinin liberalleşme süreci (1923-1990). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi,) Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya.
• Thobie, J. (1977). İnterets et imperialisme Français dans ı’empire ottoman (1895-1914). Paris: Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale.
• Quataert, D. (2020). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. A. Bertay (çev). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Varlık, (1976). 19. yüzyılda emperyalizmin batı Anadolu’da yayılması. Ankara: Tüm İktisatçılar Birliği Yayınları.
• Yaman, Ö. M., E. K., Nuray (2013). Tütün sektöründe yabancı yatırım: reji deneyimi ışığında bugünü anlamak. Çalışma ve Toplum Dergisi, 37(2), 91-118. Erişim adresi: https://www.calismatoplum.org/Content/pdf/calisma-toplum-1468-7d0e9960.pdf.
• Yavuz, E. (2017). Türk iktisat tarihinde Erzincan (1923-1960). İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Yel, S. Gündüz, A. (2008). 1893 (H.1309) yılında Yozgat’ta hınçak komitesinin tertip etmiş olduğu kilise hadisesi. Ermeni Araştırmaları Dergisi, (31), 31-52. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/erma/issue/43063/521654.
• Yılmaz, F. (2007). Cumhuriyet döneminde Osmanlı dış borçları (düyun-u umumiye). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yılmaz, F. (1996). Devlet borçlanması ve Osmanlı’dan cumhuriyet’e dış borçlar (düyun-u umumiye). İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Yılmaz, F. (2011). Osmanlı’nın borç batağı–düyun-u umumiyye. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Yiğit, S. (1989). Osmanlı dış borçları ve düyun-ı umumiye idaresi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Young, G. (1906). Corps de droit ottoman, (Cilt V). London: Oxford At The Clarendon Press.
• Yurtoğlu, N. (2018). Türkiye cumhuriyeti’nde tütün tekeli ve sigara fabrikalarının tarihsel gelişimi (1923-1950). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17), 81-116. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/563049.
• Yücesoy, A. A. (2017). Şuray-ı devlet (1868-1876). İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(2), 187-216. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/368666.
• Zeki, S. (1928). Türkiye’de tütün–ziraat, sanaat ve ticareti. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.