OTTOMAN PIPES IN TRALLEIS EXCAVATION (1998-2008)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 337 - 358, 27.03.2025

Tülin Yenilir

https://doi.org/10.18037/ausbd.1530941

Öz

After its introduction from the Americas, tobacco quickly spread to Europe and the Ottoman territories. Initially used for medical treatment and relaxation purposes, tobacco's harmful effects eventually became apparent, leading to its continued use solely as a recreational substance. Furthermore, societies consuming tobacco were culturally influenced. In the Ottoman Empire, tobacco held a significant place in the coffeehouse culture and contributed to the emergence of professions such as pipe-making (lülecilik), which maintained its importance until the early years of the Republic. Today, archaeological evidence allows for cultural insights into the Ottoman period through the analysis of tobacco pipes.
This study examines 44 Ottoman tobacco pipes unearthed during excavations at the ancient city of Tralleis between 1999 and 2008. While some of these pipes were found intact or nearly complete, others were discovered as broken fragments that could not be typologically classified. Apart from a few rare examples made of white paste, the examined pipes were predominantly produced using red paste. Based on their bowl types, they were classified as rounded bowls, flat rounded bowls, tulip-shaped bowls, cylindrical bowls, strainer bowls, and pedestal strainer bowls. Additionally, the collection included two body fragments and seven smoke channel fragments that do not exhibit any specific formal characteristics.

Anahtar Kelimeler

Ottoman pipe, tobacco, Tralleis ancient city

Tralleis Kazısı Osmanlı Lüleleri (1998-2008)

Öz

Tütün bitkisi Amerika’dan çıktıktan sonra çok kısa sürede Avrupa ve Osmanlı topraklarına ulaşmıştır. Başlarda tıbbi tedavi ve rahatlama amaçlarıyla kullanılan tütünün zararları fark edilince yalnızca zevk verici bir madde olarak kullanımı sürmüştür. Diğer yandan tütün tüketen toplumlar kültürel anlamda da etkilenmiştir. Osmanlı’da kahvehane kültüründe önemli yeri olan tütün, lülecilik gibi -önemini Cumhuriyet’in ilk dönemlerine kadar koruyabilen- bir meslek dalının oluşmasına sebebiyet vermiştir. Günümüzde arkeolojik veriler ışığında lüleler üzerinden Osmanlı Dönemi’ne dair kültürel çıkarımlar yapabilmek mümkündür. Bu çalışmada Tralleis Antik Kenti kazılarında 1999-2008 yılları arasında ele geçen 44 adet Osmanlı tütün lülesi incelenmiştir. Bu lülelerden bazıları bütün ya da bütüne yakınken, bazıları ise herhangi bir tipolojik sınıflandırma yapılamayacak kırık parçalar halinde bulunmuştur. İncelenen lüleler nadir birkaç beyaz hamur dışında kırmızı hamurdan yapılmıştır. Bunlar çanak tiplerine göre yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, lale biçimli çanaklı, silindir çanaklı, süzgeç çanaklı ve kaideli süzgeç çanaklı şeklinde sınıflandırılmıştır. Bunlar dışında herhangi bir form özelliği göstermeyen iki adet gövde ve yedi adet duman yolu parçası da bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı lülesi, tütün, Tralleis Antik Kenti

Kaynakça

• Ayhan, G. (2009a), Smyrna antik kenti kazıları 2007-2008 yılı lüle buluntuları. Sanat Tarihi Dergisi, XVIII (2), 1-22. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/290946536_Smyrna_Antik_Kenti_Kazilari_2007-2008Yili_Lule_Buluntulari.
• Ayhan, G. (2009b). Başur Höyük kazısı lüle buluntuları. XIII. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve sanat tarihi araştırmaları sempozyumu bildirileri, 14-16 Ekim 2009 içinde (s.49-77). İstanbul: Ege Yayınları.
• Ayhan, G. (2010). Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi. Sanat Tarihi Dergisi XIX (1), 1-22. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/152493.
• Ayhan, G. (2011). 19. yüzyıla tarihlenen bir grup Osmanlı lülesi, Kültürel bellek ve estetik yansımalar içinde (s. 227-241). K. Giray (Ed.), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ayhan, G. (2014). Lüle terminolojisinin sorunları üzerine görüşler. XVI. Ortaçağ ve Türk dönemi kazıları ve sanat tarihi araştırmaları sempozyumu bildirileri 18-22 Ekim 2012 içinde (s.53-63). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, No.152.
• Ayhan, G. (2015). Ayasuluk iç kalesi ‘süzgeç çanaklı’ ve ‘kaideli süzgeç çanaklı’ lüle buluntuları. Mustafa Büyükkolancı Armağanı içinde (s. 41-53), C. Şimşek, B. Duman ve E. Konakçı (Edt.). İstanbul: Ege Yayınları.
• Ayhan, G. (2019). An evaluation of tobacco pipes usage in the Tokat region in the light of tobacco pipe findings of Komana excavation. Komana small finds içinde (s. 347-383). D. B. Erciyas and M. Acara Eser (Edt.), İstanbul: Ege Yayınları.
• Bakla, E. (2007). Tophane lüleciliği-Osmanlı’nın tasarımdaki yaratıcılığı ve yaşam keyfi. İstanbul: Antik A. Ş. Kültür Yayınları
• Civelek, A. (2001). Tralleis Nekropolisi’nde saptanan yerel üretim malzemeleri. I. Uluslararası Aşağı Büyük Menderes Havzası tarih, arkeoloji ve sanat tarihi sempozyumu 15-16 Kasım 2001 içinde (s. 246-253). İzmir: Şanal Matbaacılık.
• Clark, P. (2000). British clubs and societies 1580-1800: The origins of an associational world. Oxford: OUP. Goodman, J. (1994). Tobacco in history. The cultures of dependence. London: Routledge.
• Özen, Muhammet İlyas. (2021). Erzurum Müzesi’nde bulunan bir grup lüle. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Öztürk, N. (2021). Tralleis Antik Kenti Kazı Çalışmaları. Tralleis I – kemik buluntular içinde (s. 3-19). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Pococke, R. (1743). A description of the East and some other countries. Vol II. London,W. Bowyer.
• Robinson, R. (1985). Tobacco Pipes of Corinth and Athenian Agora (plates 33–64). Hesperia, Vol. 54, Princeton. Erişim adresi: https://www.ascsa.edu.gr/uploads/media/hesperia/147907.pdf
• Saraçoğlu, A. (2011). Hellenistic and Roman unguentaria from the necropolis of Tralleis. Anadolu (37), 1-42. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/779106
• Saraçoğlu, A. (2022). Seyyah, gezgin ve ilk araştırmacıların gözünden Tralleis. Hatıratın ışığında şehir, mekân ve kurgu II içinde (s. 33-56). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1992). Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şen, K. ve Karasu, Y. E. (2020). Bitlis Kalesi Osmanlı Dönemi lülelerinin değerlendirilmesi. Art-Sanat (14), 413-440. Doi: 10.26650/artsanat.2020.14.0016.
• Topaloğlu, A. (2010). Tralleis Latrinası ışığında Antik Dönemde latrinalar ve Tralleis Latrinası'nın 3D modellemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Uçar, H. (2019). Archaeological proof of enjoy at Tire Kutu Han: clay pipes. Mediterranean Archeology and Archaometry (19), 2, 119-134. Doi: 10.5281/zenodo.3340095
• Ünal, C. (2014). ‘Tralleis Definesi’ Bizans İmparatoru III. Leon (717-741) dönemine ait altın sikkeler. Birinci Uluslararası Anadolu para tarihi ve nümismatik kongresi 25-28 Şubat 2013 bildiriler içinde (s. 607-617). Antalya: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• Ünal, C., Özcihan, İ. ve Toy, M. (2021). A group of Roman and late antique bone objects found in ancient Tralleis. Adalya, (24), 269-296. https://doi.org/10.47589/adalya.1036711
• Ünal, C. ve Öztürk, N. (2022). Tralleis Cosmetic and Medical Instruments: Preliminary Consideration. Journal of Ancient History and Archeology, 9 (2). Doi: h htttptp:/://d/dxx.d.dooi.io.orrgg//1100..1144779955//jj..vv98ii11.
• Üreten, H. (2014). Tralleis : Augustus Neokratı [ΝΕΩΚΟΡΟΣ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΤΟΥ]. Tarih Okulu Dergisi (TOD), XX, 333-390. Doi: http://dx.doi.org/10.14225/Joh609.