Fahri Işık’ın ‘Uygarlık Anadolu’da Doğdu’ Eleştirel Yaklaşımına Eleştirel Bir Bakış

Year 2025, , 1 - 41

Erdem Denk

https://doi.org/10.33630/ausbf.1677795

Abstract

Geçmişi anlamamızı sağlayacak verileri gün yüzüne çıkaran ve yorumlayan Arkeoloji, kazıların yapılma biçiminden bulguların değerlendirilmesine kadar uzanan her aşamasıyla ciddi tartışmalara konu olabilmektedir. Her sosyal bilim gibi bakış açısına, yaklaşım biçimine ve hatta yanıtı aranan soruya göre anlamlandırılan ilgili veri ve bulgular, zaman-mekâna göre değişen farklı ekollerin oluşmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye’nin en önemli klasik arkeologlarından olan Prof. Dr. Fahri Işık’ın alanın hâkim görüşüne karşı geliştirdiği “Uygarlık Anadolu’da Doğdu” yaklaşımı değerlendirilecektir. Prof. Işık’ın sahadaki önemli bulgularını düşünsel temelde zenginleştirerek yaptığı bu kavramsal-kuramsal eleştiri, kendisinin de sıklıkla belirttiği gibi, görmezden gelinmeyecek kadar önemli ve değerlidir. Zira başta Siyaset Bilimi olmak üzere günümüz sosyal bilimleri tarafından da başlangıç/öncü noktası olarak gösterilen bahse konu dönemin nasıl anlamlandırılacağı tüm sosyal bilim çalışmalarını doğrudan etkileyecektir. Öte yandan, eleştirdiği hâkim görüşün önermelerini eleştirdiği temel bir nokta dışında doğru ve yerinde bulan Işık’ın bu yaklaşımı da kendi içinde kimi sorunlar barındırmaktadır. Eleştirilen hâkim görüş kadar bizatihi Işık’ın eleştirisinin de Siyaset Bilimi’ne kadar uzanan geniş etkileri ve anlamları açısından değerlendirilmesi önem taşımaktadır.

Keywords

politika , arkeoloji, , tarih

A Critical Look at Fahri Işık’s Critical Approach Claiming that Anatolia is the Cradle of Civilization

Abstract

Archaeology, which sheds light on the ancient data that will enable us to understand the past, can be the subject of serious debates at various contexts and levels. As is the case for all other social sciences, the relevant archaeological data and findings are also to be interpreted according to the perspective, approach and even the question sought to be answered, and this inevitably leads to the formation of different schools that vary according to time and space. Present study will focus on the “Anatolia is the Cradle of Civilization” approach developed by Prof. Dr. Fahri Işık, one of Turkey’s most important classical archaeologists. The conceptual-theoretical criticism of Prof. Işık is too important and valuable to be ignored, as he himself frequently states. On the other hand, Işık's approach, which finds the propositions of the dominant view he criticizes to be correct and appropriate except for one fundamental point, also contains some problems and contradictions within itself. It is therefore important to evaluate Işık's critique, as well as the dominant view criticized, in terms of its broad effects and meanings that extend to Political Science.

Keywords

political science, , history , archeology

References

• AA. (2022a). Medeniyetler Beşiği'nin, 2020'nin “Patara Yılı” ilan edilmesiyle bilinirliği arttı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/medeniyetler-besiginin-2020nin-patara-yili-ilan-edilmesiyle-bilinirligi-artti/2136513
• AA. (2022b). Medeniyetler Beşiği “Patara” ziyaretçilerini geçmişe yolculuğa çıkarıyor. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/medeniyetler-besigi-patara-ziyaretcilerini-gecmise-yolculuga-cikariyor/2579921
• İnan, A. (1939). Atatürk ve tarih tezi. Belleten, 3(10), 243–246.
• Aktüel Arkeoloji. (2024). Patara Antik Kenti deniz feneri kendi taşları ile 2 bin yıl sonra yeniden ayağa kaldırıldı. https://www.arkeolojikhaber.com/haber-patara-antik-kenti-deniz-feneri-kendi-taslari-ile-2-bin-yil-sonra-yeniden-ayaga-kaldirildi-39075/
• Akurgal, E. (2000). Ege - Batı uygarlığının doğduğu yer. Ege Yayınları.
• Arkeofili. (2022). Türkiye’deki müze ve örenyeri 2021 ziyaretçi sayıları açıklandı. https://arkeofili.com/turkiyedeki-muze-ve-orenyeri-2021-ziyaretci-sayilari-aciklandi/
• Atakuman, Ç. (2017). Shifting discourses of heritage and identity in Turkey: Anatolianist ideologies and beyond. In A. De Francesco (Ed.), In search of pre-classical antiquity: Rediscovering ancient peoples in Mediterranean Europe (19th and 20th c.) (pp. 166–181). Brill.
• Atakuman, Ç. (2008). Cradle or crucible: Anatolia and archaeology in the early years of the Turkish Republic (1923–1938). Journal of Social Archaeology, 8(2), 214–235.
• Aydın, S. (2017). Giriş: Hümanizmden pozitivizme—Schliemann, Troya kazıları ve Alman arkeolojisinin geleneği üzerine. In H. Schliemann, Kahramanlar çağının izinde (pp. 9–35). İletişim Yayınları.
• Aydın, S. (2010). Arkeoloji ve milliyetçilik: Toprak altından kimlik devşirmek. Arkeo Atlas, 7, 126–141.
• Aydıngün, H. (2014). Uygar dünyanın ilk yıkılışı - MÖ 1200. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• İbn Battuta. (2000). İbn Battûta Seyahatnâmesi. Yapı Kredi Yayınları.
• Bernal, M. (1998). Kara Atena. Kaynak Yayınları.
• Bilici Altunkayalıer, H. (2018). Ulus-devlet kavramının ortaya çıkış sürecinde arkeoloji. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 5(2), 2–11.
• Brandau, B., & Schickert, H. (2015). Hititler: Bilinmeyen bir dünya imparatorluğu. Arkadaş Yayınevi.
• Coşkun, A., Sivridağ, A., Karaca, Y., Yekeler, N., Özkılınç, A., & Atik, V. (2020). Kaynaklarıyla Osmanlı coğrafyası yer adları sözlüğü. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları.
• Çelik, T. (2024). Mavi Anadoluculuk fikrinin Türk yönetim geleneği açısından değerlendirilmesi. Akademik Düşünce Dergisi, 9, 3–17.
• Denk, E. (2009). Türkiye siyasetinin dış politik(a) tabuları. In Ö. Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce, cilt 9: Dönemler ve zihniyetler (pp. 1207–1228). İletişim Yayınları.
• Denk, E. (2014). Uluslararası ilişkilerin hukuku: Vestfalyan sistemden küreselleşmeye. In E. Balta (Ed.), Küresel siyasete giriş (pp. 51–74). İletişim Yayınları.
• Denk, E. (2021a). An amodernist approach to international law: The case of law of the sea in Amarna Letters. In J. Hartmann & U. Khaliq (Eds.), The achievements of international law: Essays in honour of Robin Churchill (pp. 21–47). Bloomsbury Publishing.
• Denk, E. (2021b). 50 bin yıllık dünya düzeni: Toplumlar ve hukukları. Kalkedon Yayınları.
• Denk, E. (2022). Göbeklitepe: Tarihin sıfır değil kırılma noktası. Cumhuriyet Pazar. https://www.cumhuriyet.com.tr/cumhuriyet-pazar/gobeklitepe-tarihin-sifir-degil-kirilma-noktasi-1963926
• DHA. (2025). Patara Deniz Feneri, 544 yıl önceki gibi ayakta. https://www.dha.com.tr/gundem/patara-deniz-feneri-544-yil-onceki-gibi-ayakta-2620339
• Diakonoff, I. M. (1959). Society and state in ancient Mesopotamia. The Institute of Oriental Manuscripts.
• Droysen, J. G. (1893). Outline of the principles of history. Ginn.
• Erhat, A. (1996). Dünya mitolojisi. Remzi Kitabevi.
• Evans, J. A. S. (1968). Father of history or father of lies: The reputation of Herodotus. The Classical Journal, 64(1), 11–17. Freud, S. (2022). Musa ve tektanrıcılık. Say Yayıncılık.
• Gilpin, R. (1988). The theory of hegemonic war. The Journal of Interdisciplinary History, 18(4), 591–613.
• Gündem Alanya. (2022). Antik meclis binasında bin 500 yıl sonra ilk resmi toplantı. https://www.gundemalanya.com/antik-meclis-binasinda-bin-500-yil-sonra-ilk-resmi-toplanti/5800/
• Güven, Ö. (2021). Politik bir kent olarak Miletos ve felsefenin ortaya çıkışı. In Ö. Güven & M. E. Kardeş (Eds.), Felsefede kent ve kent hakkı (pp. 63–94). İstanbul Üniversitesi.
• Hodder, I. (1985). Postprocessual archaeology. In Advances in archaeological method and theory (pp. 1–26). Academic Press.
• Işık, F. (1989). Batı uygarlığının kökeni: Erken Demirçağ Doğu-Batı kültür sanat ilişkilerinde Anadolu. Türk Arkeoloji Dergisi, 29, 1–39.
• Işık, F. (2003). Karanlık Dönem’in aydınlığı ve Frig sanatının ‘Anadoluluğu’ üzerine. Anadolu, 24, 19–33.
• Işık, F. (2009). Anadolu-İon uygarlığı: ‘Kolonizasyon’ ve ‘Doğu Hellen’ kavramlarına eleştirel bir bakış. Anadolu, 35, 53–86.
• Işık, F. (2010a). Patara. Anadolu Dergisi, 36, 229–243.
• Işık, F. (2010b). Anadolu-Lykia uygarlığı: Lykia'nın ‘Hellenleşmesi’ görüşüne eleştirel bir yaklaşım. Anadolu, 36, 65–125. Işık, F. (2019). Uygarlık Anadolu'da doğdu. Ege Yayınları.
• Işık, F. (2022, Ocak 28). Neolitik’ten Ege’nin Altın Çağı’na Anadolu yaratıcılığı [YouTube söyleşisi]. Arkeolojihaber.
• Hartley, L. P. (1958). The go-between. Print Book.
• İHA. (2025). 2 bin yıllık Patara Deniz Feneri yeniden ayağa kaldırıldı. https://www.iha.com.tr/antalya-haberleri/2-bin-yillik-patara-deniz-feneri-yeniden-ayaga-kaldirildi-221645679
• İnalçık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda klasik çağ. Yapı Kredi Yayınları.
• Jacobsen, T. (1943). Primitive democracy in ancient Mesopotamia. Journal of Near Eastern Studies, 2(3), 159–172.
• Jaspers, K. (1953). The origin and goal of history. Routledge.
• Karakuş, U. (2012). Coğrafya eğitimi için önemli bir kaynak: Birinci Türk Coğrafya Kongresi. Marmara Coğrafya Dergisi, 25, 198–212.
• Kıraç, Y. (2021). 100. yılında Anadolu Medeniyetleri Müzesi. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 82, 159–177.
• Klock-Fontanille, I. (2005). Hititler. Dost Kitabevi.
• Kramer, S. N. (2002). Sümerler. Kabalcı.
• Kramer, S. N. (2014). Tarih Sümer’de başlar. Kabalcı.
• KTB. (2020). 2020 “Patara Yılı” ilan edildi. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://basin.ktb.gov.tr/TR-255214/2020-patara-yili-ilan-edildi.html
• Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions. The University of Chicago Press.
• Likya Haber. (2009). Patara'da neler oluyor? http://likyahaber.net/haber/haber_detay.asp?haberID=114
• Lion, B. (2013). Assemblies, Ancient Near East. In The encyclopedia of ancient history. Wiley-Blackwell.
• McBrearty, S., & Brooks, A. S. (2000). The revolution that wasn’t: A new interpretation of the origin of modern human behavior. Journal of Human Evolution, 39(5), 453–563.
• Momigliano, A. (1958). The place of Herodotus in the history of historiography. History, 43(47), 1–13.
• Oates, J. (2015). Babil. Arkadaş Yayınevi.
• Özdoğan, M. (2006). Arkeolojinin politikası ve politik bir araç olarak arkeoloji. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sayılı, A. (1991). Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda matematik, astronomi ve tıp. Atatürk Kültür Merkezi.
• Türk Coğrafya Kurumu. (2006). Türkiye’nin coğrafi bölgeleri. https://www.tck.org.tr/academics_index.php?category_code=1165234653&record_code=1165569691
• Umar, B. (1982). Türkiye halkının ilkçağ tarihi (Cilt 1). Ege Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Yayını.
• Ülken, H. Z. (1992). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi (3. baskı). Ülken Yayınları.
• Yavuz, Y. (2011). Amerikalılar Patara'yla neden ilgileniyor. Odatv. https://www.odatv.com/analiz/amerikalilar-patarayla-neden-ilgileniyor-14993
• Yıldırım, E. (2012). Modern Cumhuriyetin kimlik arayışları: Kayıp kimliğin peşinde Mavi Anadoluculuk (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Zangger, E. (2016). The Luwian civilization: The missing link in the Aegean Bronze Age. Ege Yayınları.