ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN SİYASİ FAALİYETLERİ ÇERÇEVESİNDE BAŞKURTLARIN BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 38, 22 - 45, 15.03.2024

Taner Gür , Erhan Yoska

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1333390

Öz

XVI. yüzyılın ortalarından itibaren Rus İmparatorluğu hâkimiyeti altında kalan Başkurt Türklerinde, 1905 ihtilali sonrasında kabul edilen meşrutî monarşi yönetimi ile beraber milli bir uyanış yaşanmaya başlamıştır. 1915 yılı sonlarında Duma’daki Müslüman Franksiyon’a Ufa temsilcisi seçilerek siyasi hayatı başlayan Zeki Velidi Togan, Rus İmparatorluğu’nda nüfusun çoğunluğunu oluşturan azınlıklar meselesinin toprağa dayalı federal bir yapı fikri ile son bulacağını düşünmekteydi. Bu görüş doğrultusunda Togan; Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan aydınları ile imparatorluğunu meydana getiren halkların kendi kaderlerini kendilerinin belirlemeleri fikrine sıcak bakmış ve özellikle Başkurtların geleceğinin daha çok Kazak Türkleri ile ortak hareket etmek olduğuna inanmıştır. Çarlık rejiminin son dönemlerinde vuku bulan demokratik halk hareketlerinin neden olduğu Bolşevik ihtilali yeni bir dönemi aralarken, bu süreç Başkurtlar dâhil, İmparatorluğu oluşturan halkların çoğunluğu tarafından da bir özgürlük ışığı olarak görülmüştür. Başta Togan olmak üzere, kendi halkının geleceğini kendisi tarafından belirlenmesi fikrini kabul eden Türk Dünyası aydınları, Bolşeviklerin muhalefetine rağmen, ülkelerinde müstakil bir hayatın temelini atmaya başlamaktan çekinmemiş ve bunu gerçekleştirebilmek için birtakım ulusal ve yerel kongreler tertip etmişlerdir. Bu gelişmelere paralel olarak, İdil-Ural boylarında bulunan Başkurt Türkleri de bağımsızlık mücadelesi içine girmiş ve 29 Kasım 1917’de Rusya Müslümanlarının önemli şahsiyetlerinden biri olan Togan öncülüğünde Muhtar Başkurt Cumhuriyetini ilan etmişlerdir. Muhtar Başkurt Cumhuriyeti’nin Ruslardan onay görmemesi ve akabinde askerî kuvvetler tarafından lağvedilince 23 Mart 1919’da Bolşevikler ile yapılan ilk resmi anlaşma sonucu Muhtar Başkurdistan Cumhuriyeti, Rusya Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyeti’ne dâhil olmuştur. Bu makalede, şimdiye kadar yapılan çalışmalara ilave olarak, Togan’ın hâtıraları ve çağdaş kaynaklardan elde edilen bilgiler ışığında, Başkurtların, Ruslara karşı vermiş oldukları bağımsızlık mücadeleleri ile Başkurt Muhtar Cumhuriyeti’nin oluşum süreci incelenerek literatüre katkı sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Togan, Başkurtlar, Tatarlar, Federalizm, Ünitarizm, Bolşevikler

THE BASHKIRS' STRUGGLE FOR INDEPENDENCE WITHIN THE FRAMEWORK OF ZEKİ VELİDİ TOGAN'S POLITICAL ACTIVITIES

Öz

The Bashkir Turks, who had been under the rule of the Russian Empire since the mid-16th century, began to experience a national awakening with the constitutional monarchy rule adopted after the 1905 revolution. In late 1915, Zeki Velidi Togan, who started his political life by being elected as the Ufa representative to the Muslim Franchise in the Duma, thought that the issue of minorities, who constituted the majority of the population in the Russian Empire, would end with the idea of a federal structure based on land. In line with this view, Togan favored the idea that the intellectuals of Azerbaijan, Kazakhstan and Uzbekistan and the peoples that made up the empire should determine their own destiny, and especially believed that the future of the Bashkirs was to act in common with the Kazakh Turks. While the Bolshevik revolution caused by the democratic popular movements that took place in the last periods of the Tsarist regime opened a new era, this process was seen as a light of freedom by the majority of the peoples that made up the Empire, including the Bashkirs. The intellectuals of the Turkic World, especially Togan, who accepted the idea of self-determination of the future of their own people, despite the opposition of the Bolsheviks, did not hesitate to start laying the foundations of an independent life in their countries and organized a number of national and local congresses in order to realize this. In parallel with these developments, the Bashkir Turks in the Idyl-Ural tribes also entered into a struggle for independence and declared the Mukhtar Bashkir Republic on November 29, 1917 under the leadership of Togan, one of the important figures of the Muslims of Russia. When the Mukhtar Bashkir Republic was not approved by the Russians and subsequently disbanded by the military forces, the Mukhtar Bashkortostan Republic was included in the Russian Soviet Federal Socialist Republic as a result of the first official agreement with the Bolsheviks on March 23, 1919. In this article, in addition to the studies carried out so far, in the light of Togan's memoirs and information obtained from contemporary sources, the independence struggles of the Bashkirs against the Russians and the formation process of the Bashkir Mukhtar Republic have been analyzed and contributed to the literature.

Anahtar Kelimeler

Togan, Bashkirs, Tatars, Federalism, Unitarism, Bolsheviks.

Kaynakça

• Akal, Emel. 2020. Müslüman Komünistler: Petrograd-Kazan: (1917-1918). 1. baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Andican, A. Ahat. 2009. Osmanlıdan Günümüze Türkiye ve Orta Asya. 1. Baskı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Atmaca, E. Burak. 2020. Sovyetlere Muhalefet: Türk Siyasi Muhacirlerinin Bolşevik ve Türk Devrimlerine Bakışı (1923 - 1934). 1. Baskı. Ankara: Karakum Yayınevi.
• Baykara, Tuncer. 1989. Zeki Velidi Togan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınlığı.
• Bennigsen, Alexandre, Chantal Quelquejay. 2005. Sultan Galiyev ve Sovyet Müslümanları. Çev. Nezih Uzel. İstanbul: Elips Kitap.
• Demirci, Sibel. 2020. Türk Siyasi ve Düşünce Hayatında Rusya Türkleri (1945-1960). 1. baskı. İstanbul: Post Yayın.
• Devlet, Nâdir. 2011. Millet ile Sovyet Arasında: 1917 Ekim Devriminde Rusya Türklerinin Varoluş Mücadelesi. 1. baskı. İstanbul: Başlık.
• Devletşin, Tamurbek. 1981. Sovyet Tataristan’ı. Çev. Mehmet Emircan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Donnelly, Alton S. 1968. The Russian Conquest Of Bashkiria 1552-1740. London: Yale University Press.