OSMANLI RUMELİ’SİNDE YABANCI SERMAYE YATIRIMI: YANYA REJİ İDARESİ (1883-1912)

Year 2024, , 415 - 480, 25.12.2024

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.30903/Balkan.1606612

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu’nun girişmiş olduğu dış borç serüveni 1881’de Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin kurulmasıyla neticelenmiştir. Bu idarenin denetimine bırakılan ürünlerden biri olan tütün ise 1883’te faaliyete geçen Reji Şirketi tarafından idare edilmiştir. Şirket, ülke merkezinde kurumsallaştığı gibi Yanya vilayetinde de örgütlenmiştir. Yanya Reji İdaresi’nin incelendiği bu çalışmanın temel amacı, 1883 ile 1912 yılları arasında tütün sektöründeki 29 yıllık tekel imtiyazını elinde bulunduran İdare’nin her türlü faaliyetini ele alarak vilayetin ekonomisine ve sosyal yapısına olan etkilerini tespit etmektir. Bu doğrultuda çalışmada ilk etapta Yanya’nın coğrafi sınırları ile idari taksimatının yanı sıra Reji’nin bölgedeki teşkilat yapısı ile kadro yapılanması hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra İdare’nin tütünü kontrol altına almak amacıyla hayata geçirmiş olduğu politikaların İdare ile çiftçi, tüccar ve mahalli yöneticilerle olan ilişkileri nasıl şekillendirdiğine değinilmiştir. Tüm bu gelişmeler daha çok birincil kaynak olarak nitelendirilebilecek arşiv belgeleri ile salnamelere başvurularak gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada, birincil kaynakların dışında araştırma-inceleme eserlerden de istifade edilmiştir. Bu tür kaynaklardan istifade edilerek hazırlanan çalışmanın pek çok bulgusu mevcuttur. Bunlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir; İdare’nin Yanya’da tütün ekonomisinin tasviriyle ilgili önemli bir konuma sahip olduğu, bölgede muazzam bir teşkilat yapısıyla örgütlendirilerek kalabalık bir kadro yapılanmasına sahip olduğu vilayetin istihdam politikasına ciddi katkılar sağladığı, İdare’nin uygulamalarından dolayı birçok kaçakçılık faaliyetinin gerçekleştirildiği ve kaçakçılarla ilgili adli süreçlerin işletildiğidir.

Keywords

Osmanlı Ekonomisi, Reji Şirketi, Yanya, Yanya Reji İdaresi, Tütün

FOREIGN CAPITAL INVESTMENT IN OTTOMAN RUMELIA: IOANNINA REJI ADMINISTRATION (1883-1912)

Abstract

The foreign debt adventure of the Ottoman Empire ended with the accumulation of the Public Debt Administration in 1881. Tobacco, one of the products left under the control of this Administration, was managed by the Reji Company, which started operating in 1883. The company was institutionalized in the center of the country and was also organized in the province of Ioannina (Yanya). The main purpose of this study, which examines Ioannina (Yanya) Reji Administration; is to examine all the activities of the Administration, which held a 29-year monopoly privilege in the tobacco sector between 1883 and 1912, and to determine their effects on the economy and social structure of the province. In this regard, in the first stage of the study, information is given about the geographical borders and administrative divisions of Ioannina, as well as the organizational structure and staff structure of Reji in the region. Then, it is mentioned how the policies implemented by the Administration to control tobacco shaped the relations between the Administration and farmers, merchants and local administrators. All these developments are tried to be brought to light by consulting archive documents and yearbooks, which can be described as primary sources. Apart from primary sources, research works also have contributed to the study. There are many findings of the study prepared using these sources. Some of them can be listed as follows; it is stated that the Administration had an important position regarding the description of the tobacco economy in Ioannina (Yanya), that it was organized with a magnificent organizational structure in the region and had a large staff, that it made serious contributions to the employment policy of the province, that many smuggling activities were carried out due to the practices of the Administration and that judicial processes regarding smugglers were carried out.

Keywords

Ottoman Economy, Reji Company, Ioannina Reji Administration, Ioannina, Tobacco

References

• Arşiv Kaynakları Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı ‘Ali Evrak Odası (BEO), 974/73003, 1732/129874, 3586/268880, 2043/153222, 3427/256973, 3467/259964, 322/24147, 14/1026, 3797/284702, 3790/284189, 957/71746, 98/7312, 108/8032, 125/9307, 77/5707, 946/70933, 1009/75601, 1563/117190, 2940/220454, 1560/116967, 3012/225869, 3434/257521.
• Dâhiliye-İdare (DH. İD), 95/60, 95/1, 95/20, 19/15.
• Dâhiliye-Mektubi Kalemi (DH. MKT), 2549/142, 2084/36, 2148/13, 535/118, 1552/83, 1531/90, 1532/24, 2210/147, 2556/132, 733/43, 2885/90, 2069/25, 2778/14, 2090/55, 2127/126, 2778/14, 2815/100, 2782/40, 2856/76, 1538/62, 2529/40, 2107/128, 2231/42, 2408/59, 2766/77, 1348/20, 1411/24, 1363/24, 148/21, 1360/91, 1501/112, 805/38, 1808/99, 2891/6, 1458/23, 1443/72, 1399/3, 1465/101, 2738/97, 1751/124, 2018/26, 1422/61, 1400/52, 1380/127, 1402/98, 1355/112, 879/104, 2054/95, 2029/99, 567/85, 966/94, 370/18, 2335/77, 2264/82, 1379/87, 1386/102, 1789/136, 1747/47, 640/17, 2170/21, 2174/75, 2426/56, 1259/26, 2687/39, 427/55, 1148/34, 1373/28, 1694/21, 1668/20, 2090/57, 2107/63, 1966/94, 1394/131, 188/16, 2456/25, 1438/79, 2302/100, 2460/100, 2348/24.
• Dâhiliye-Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUI), 94/2, 117/40, 31/7, 94/15, 94/16, 70/11, 86/25, 104/15, 157/11.
• Dâhiliye-Mütenevia (DH.MTV), 4/93.
• Dâhiliye-Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 131/114, 254/110.
• Hariciye Nezâreti-İdare (HR. İD), 2104/57.
• Hariciye Nezâreti-İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO), 166/31, 103/57.
• Hariciye Nezâreti-Tahrirat (HR. TH), 370/30.
• Hariciye Nezâreti-Tercüme Odası (HR.TO), 537/17.
• Hariciye Nezâreti-Siyasi (HR.SYS), 2792/14.
• İrade-Dâhiliye (İ. DH), 1014/80014, 1295/102277, 851/68291, 1480/43.
• İrade-Taltifat (İ. TAL), 124/9.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 71/22, 57/49, 201/5, 27/54, 35/44.
• Sadaret-Muhimme Kalemi Evrakı (A.) MKT. MHM), 560/6.
• Sadaret-Meclis-i Vala Evrakı (A.)MKT.MVL), 100/100.
• Sadaret-Mukavelenameleri (A.) DVN. MKL), 23/29, 28/8.
• Şûrâ-yî Devlet (ŞD), 2507/9, 303/42, 2101/22, 2954/12, 2095/7, 2954/23, 347/82, 2105/14, 2102/24, 2108/27, 2097/12, 2966/24, 1813/22, 1798/9.
• Teftişat-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği)–Arzuhaller (TFR. I.ŞKT), 43/4206, 23/2201.
• Teftişat-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği)–Müteferrik Evrak (TFR. I. M), 21/2001.
• Teftişat-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği)–Jandarma Müşiriyet ve Kumandanlık Evrakı (TFR.I.AS), 61/6050.
• Yıldız-Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK), 227/138.
• Yıldız-Esas Evrakı (Y. EE), 11/17.
• Yıldız-Hususi Maruzat (Y. A. HUS), 281/18.
• Yıldız-Mutenevvi Maruzatı (Y. MTV), 213/54, 279/121.
• Yıldız-Orman, Maadin ve Ziraat Nezareti Maruzatı (Y.PRK.OMZ), 2/16.
• Yıldız-Resmî Maruzat (Y. A. RES), 35/27, 19/56.
• Yıldız-Ticaret ve Nâfia Nezâreti Maruzatı (Y. PRK. TNF), 2/55.
• Salnameler Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Ebüzziyâ, Def’a 40, İstanbul 1300.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Osmaniye, Def’a 44, İstanbul 1306.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 45, İstanbul 1307.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 46, İstanbul 1308.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 47, İstanbul 1309.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 48, İstanbul 1310.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 49, İstanbul 1311.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 50, İstanbul 1312.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 51, İstanbul 1313.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alim Matbaası, Def’a 52, İstanbul 1314.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alim Matbaası, Def’a 53, İstanbul 1315.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alim Matbaası, Def’a 54, İstanbul 1316.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Mahmut Bey Matbaası, Def’a 55, İstanbul 1317.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Mahmut Bey Matbaası, Def’a 56, İstanbul 1318.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Tahir Bey Matbaası, Def’a 57, İstanbul 1319.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Amire, Def’a 58, İstanbul 1320.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alim Matbaası, Def’a 59, İstanbul 1321.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, Def’a 60, İstanbul 1322.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Ahmet İhsan, Def’a 61, İstanbul 1323.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Ahmet İhsan, Def’a 62, İstanbul 1324.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Matbaa-i Ahmet İhsan, Def’a 63, İstanbul 1325.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Selanik Matbaası, Def’a 65, İstanbul 1326.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Selanik Matbaası, Def’a 66, İstanbul 1327.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Selanik Matbaası, Def’a 67, İstanbul 1328.
• Salname-i Vilayet-i Yanya, Vilayet Matbaası, Def’a 8, Yanya 1319.
• Araştırma-İnceleme Eserler
• AÇA, Mustafa ve KELEŞ, İskender, “Trabzon Çevresinde Tütün Kaçakçıları ve Kolcular Etrafında Oluşan Anlatılar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Cilt 6, Sayı 4, Kasım 2017, ss. 2545-2564.
• Ali Cevad, Memalik-i Osmaniyenin Coğrafyası, Kasbar Matbaası, Cilt 3, İstanbul 1314.
• Alî Sâib, Cogrâfyâ-yı Mufassal: Memâlik-i Devlet-i Osmâniyye, Matbaa-i Ebuzziyâ, Kostantiniye 1304.
• ALTUNSOY, Burak, “Reji Uygulamaları ve Tütün Kaçakçılığını Engellemeye Yönelik Bir Girişim: Kordon Bölükleri”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 22, Sayı 40, Ocak 2021, ss. 547-602.
• ________, Osmanlı’da Tütün Kaçakçılığı–Reji Kolcuları ve Uygulamaları, Selenge Yayınları, İstanbul 2022.
• ARSLAN, İsmail, “19. Yüzyılda Balkanlar’da Bir Liman Şehri: Kavala”, History Studies International Journal of History, Cilt 2, Sayı 3, 2010, ss. 25-38.
• ASLAN, Mustafa, “Balkan Gazetesine Göre Abdülhamid’in Sağlığı ve Veliaht Meselesi”, International Social Sciences Studies Journal, Cilt 9, Sayı 117, 2023, ss. 9349-9359.
• AYGÜN, Necmettin, “Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in Güney Kesiminde İktisadi Faaliyetler”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 23, Mart 2009, ss. 41-76.
• BAŞARAN LOTZ, Neslişah Leman, “Milli Mücadele Sonrası Bağımsızlık: İmtiyazlar Meselesi”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı 350, Şubat 2023, ss. 2-7.
• BÜYÜKTOPLU, Recep ve KARAKUŞ, Seher, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Balkan Vilayetlerinin Genel Durumu”, ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12, Sayı 1, Nisan 2021, ss. 196-222.
• DAĞ, Mustafa ve TANIK, İbrahim Halil, “Osmanlı Reji İdaresi Çatısı Altında Hak Arayış Mücadelesi: Kasapyan Nazmi Efendi’nin Zimmet Meselesi (1904-1910)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 64, Sayı 1, Haziran 2024, ss. 161-196.
• ________, “Osmanlı Taşrasında Bir Memurun Hukuk Mücadelesi: Yabanabad Reji Memuru Zekeriya Sırrı Efendi Davası”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 24, Sayı 45, Temmuz 2023, ss. 781-804.
• ________, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Kurumun İşleyişi: Reji İdaresi Şartnameleri (1883-1914)”, Kafkas Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 32, Haziran 2023, ss. 371-391.
• DAĞ, Mustafa, “27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-ı Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 47, 2022, ss. 162-180.
• DEMİR, Kenan, “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 22, Sayı 41, Haziran 2019, ss. 419-446.
• DIĞIROĞLU, Filiz, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi Trabzon Reji İdaresi (1883-1914), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
• ________, “Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912)”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt 43, Sayı 43, Haziran 2014, ss. 227-272.
• ELDEM, Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
• ERÇİN, Abdülkadir, “Yanya Vilayeti Jandarma Tensikatı (1903-1912)”, USAD, Sayı 17, Güz 2022, ss. 159-184.
• ERDEM, Alpaslan Fuat, H. 1319 (M. 1901) Tarihli Yanya Vilayeti Salnamesinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Hacı Ömer Budak, Kırıkkale 2018.
• ERDÖL, Cevdet, Geçmişten Günümüze Tütün ve Tütün Ürünleriyle Mücadele Yolculuğu, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2019.
• ERKEN, İlkay, “Yanya Vilayetinde Bir Muhaciri Kasabası: Loros”, Atatrük Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 63, Eylül 2018, ss. 557-571.
• ________, Yanya Sancağının İdari Yapısı ve Yerleşim Birimleri (1867-1913), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nedim İpek, Samsun 2019.
• ________, “Osmanlı Devleti’nde Bir Ceza Yöntemi Olarak Sürgün: Yanya Vilayeti Örneği (1867-1913)”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 72, Eylül 2021, ss. 287-313.
• ________, Güney Arnavutluk’ta Üç Osmanlı Kasabası Avlonya, Berat, Ergiri (19. Yüzyıl), Serander Yayınları, İstanbul 2021.
• ________, Yanya Sancağı İdari Yapı ve Yerleşim Birimleri (1867-1913), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• ERTÜRK KESKİN, Nuray ve YAMAN, Melda, Türkiye’de Tütün–Reji’den Tekel’e Tekel’den Bugüne, NotaBene Yayınları, Ankara 2013.
• GÖKDEMİR, Oktay, “XIX. Yüzyıl Sonunda İzmir ve Çevresinde Tütün Kaçakçılığı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 3, Haziran 1993, ss. 323-333.
• ________, “Osmanlı Tütün Tarımında Reji Kolculuğu ve Sivil Direniş”, Tarih ve Toplum Ansiklopedik Dergisi, Cilt 32, Sayı 190, Ekim 1999, ss. 243-249.
• GÜRAN, Tevfik, Resmî İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• HALAÇOĞLU, Neval Konuk, 100. Yılında Pendik ve Mübadele, Pendik Belediyesi Yayınları, İstanbul 2023.
• HATİPLER, Mustafa, “Uluslararası Para Fonu’nun Türkiye’nin Duyun-u Umumiye’si Ol(a)mayışının Nedenleri”, Bilgi Dergisi, Sayı 7, Aralık 2013, ss. 121-145.
• MUTLUÇAĞ, Hayri, “Reji İdaresinin Satın Alınması İçin II. Abdülhamid’e Yapılan Rüşvet Teklifi”, Türk Tarihi Dergisi, Sayı 7, Nisan 1968, ss. 1-80.
• İNALCIK, Halil, “Rumeli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 35, İstanbul 2008, ss. 232-235.
• İNBAŞI, Mehmet, “Avlonya Sancağı ve Yönetimi (1750-1800)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 14, Mart 2019, ss. 143-154.
• İskân Tarihçesi, Hamit Matbaası, İstanbul 1932.
• KARACA, Ali, “Osmanlı İmparatorluğunda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni”, Tütün Kitabı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007, ss. 56-85.
• KAYA, Gazanfer, “Adıyaman’daki Eski Tekel İşçilerinin Özelleştirme Öncesi ve Sonrası Çalışma İlişkilerinin Karşılaştırılması”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 8, Sayı 21, Aralık 2015, ss. 1025-1055.
• ________, “Tekel Dönemi ve Sonrasının Tütün Ekicisi Ailelere Etkileri (Adıyaman Merkez Köyleri Örneği)”, Social Sciences Studies Journal, Cilt 4, Sayı 19, Nisan 2018, ss. 2271-2280.
• KELEŞ, Erdoğan, “Yanya Sancağı Mutasarrıfı Arslan Paşazâde Selman Paşa (1742-1764)”, OTAM, Sayı 52, Güz 2022, ss. 135-179.
• KIEL, Machiel, “Yanya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 43, İstanbul 2013, ss. 317-321.
• MAKZUME, Erol, Sultan II. Abdülhamid’in Hizmetinde Selim Melhame Paşa ve Ailesi, MD Basımevi, İstanbul 2019.
• NİZAMOĞLU, Ahmet, “Sultanın Hizmetkârı: Selim Melhame Paşa (1849-1937)”, Cappadocia Journal Of History And Social Sciences (CAHIJ), Sayı 22, Nisan 2024, ss. 15-42.
• NİZAMOĞLU, Yüksel, “Yanya Vilayetinin Durumuna Dair Hazırlanan Layihalar ve Sonuçları”, OTAM, Sayı 33, Ocak 2013, ss.197-228.
• ORTAYLI, İlber, “Yanya Vilayetinin Limanı Olarak 19. Asrın İkinci Yarısında Preveze”, Belleten, Cilt 62, Sayı 233, Nisan 1998, ss. 137-146.
• ORUÇ, Doğukan, “İşkodra’da Reji Şirketi ve Tütün Kaçakçılığı, 1885-1910”, Journal of Balkan and Black Sea Studies, Sayı 10, Haziran 2023, s. 19-44.
• ÖKÇÜN, A. Gündüz, “1911 Yılında Tarımsal Ücretler Üzerine Gözlemler”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt 3, Sayı 7, 1982, ss. 195-207.
• ÖZKAN, Ela, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı (1893-1914), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Ahmet Aksın, Elâzığ 2017.
• ÖZTUĞ, Ela Umut, Yanya Merkez Osmanlı Mimarisi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mehmet Zeki İbrahimgil, Ankara 2019.
• ÖZTÜRK, R. Hülya, “Osmanlı Dış Borçları, Tütün ve Reji İdaresinin Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal ve Teknik Araştırmalar Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, Haziran 2023, ss. 54-71.
• SERBESTOĞLU, İbrahim ve BABACAN, Hasan, “Kadim Kültürü Korumak: Osmanlı İdaresinin Yanya Vilayetinde Eski Eserleri Koruma Politikası”, VIII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu–Balkan’da Kültür, Mimari ve Sanat, 1-4 Eylül 2022, Livre de Lyon 2022, ss. 127-148.
• SÖYLEMEZ, Faruk ve KAVGACI, Kevser, “XVIII. Yüzyıl Sonlarında Manastır Şehrinde İdari, Ekonomik ve Sosyal Hayat (63 Numaralı Şer’iye Siciline Göre)”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 18, Sayı 3, Temmuz 2021, ss. 2154-2173.
• SULAJ, Enisa, Osmanlı Döneminde Ergiri Kazası (XIX. Yüzyıl), Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Saadet Maydaer, Bursa 2022.
• Şemseddin Sami, Kamus’ul A’lâm, Mihran Matbaası, Cilt 1, İstanbul 1306.
• ŞENER, Mahmut, 20. Yüzyılın İlk Çeyreğindeki Göçler ve Anadolu’nun Sosyo-Kültürel Yapısına Etkileri: Sivas Örneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Cezmi Eraslan, İstanbul 2021.
• ŞENYURT, Oya, “Osmanlı İdaresindeki Balkanlar’da Rum Yetimhaneleri: Selanik, Yanya, Meçova ve Manastır”, Modular Journal, Cilt 5, Sayı 1, Haziran 2022, ss. 68-97.
• ŞİMŞEK, Muttalip, 20. Yüzyılın Başlarında Aydın ve Menteşe Sancaklarında Gayr-i Müslimlerin Demografik ve Sosyo-Ekonomik Durumu (1900-1925), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü̈, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nuri Köstüklü, Konya 2013.
• TEMEL, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Tütün Politikası ve Artan Tütün Kaçakçılığı”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı 88, Nisan 2001, ss. 1-64.
• TUĞLUCA, Murat, Osmanlı Devlet–Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2020.
• YAMAN ÖZTÜRK, Melda ve ERTÜRK KESKİN, Nuray, “Osmanlı’da Yabancı Yatırımlar Düyun-u Umumiye ve Tütün Rejisi”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, Cilt 6, Sayı 16, Aralık 2011, ss.116-150.
• YILMAZ, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal Siyasi ve Ekonomik Tahlili (1600-1883), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Cevdet Küçük, İstanbul 2005.
• ________, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün Sektörünün Yan Kolları: Lüleci ve Çubukçu Esnafları”, İsmail E. Erünsal’a Armağan, Ülke Yayınları, Cilt 1, İstanbul 2014, ss. 587-596.
• YILMAZ, Mahmut ve YILMAZ Çelik, İbrahim, “Ma’muratü’l-Aziz (Harput) Reji İdaresi (1883-19125)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 33, Sayı 1, Ocak 2023, ss. 489-505.