Linguistic Sources al-Hākim al-Jushamī's al-Tahzîb Fi't-Tafsîr

Year 2024, Issue: 19, 55 - 103, 30.06.2024

Halil Sarı

Abstract

This article includes an analysis of the linguistic sources used by al-Hākim al-Jushamī (d. 494/1101) in his work al-Tahzīb fi al-Tafsīr. Hākim al-Jushamī was a commentator and theologian who adopted the Muʿtazilite theory of knowledge in theological-typical issues. Al-Jushamī, like the Muʿtazilite scholars before him, who were distinguished by their linguism, read the Qurʾān as a linguistic text and used this feature to a great extent in his tafsīr methodology. Al-Jushamī prioritised the Muʿtazilite sensitivity in linguistic analyses as well as in theological issues and made deductions in this direction. In this respect, al-Jushamī used the explanations of theologians and exegetes who were distinguished in the Muʿtazilites mostly for their linguistics as references. In addition, al-Jushamī mentioned the views and interpretations of philologists belonging to Basra, Baghdad, and Kufa linguistic schools, as well as the expressive and stylistic features of the Arabs as material. Al-Jushamī only dealt with the places he cared about from the point of view of sarf and nahwî, and did not analyse the i'rāb of all the verses from this point of view. Some academic studies on al-Tahzīb fi't-tafsīr have been conducted before. Although the linguistic sources of al-Tahzīb fi't-tafsīr were partially mentioned in these studies, the details were not mentioned. Therefore, the lack of a detailed research on this subject has created a legitimate ground for such a study. This study will try to identify the linguistic sources of al-Tahzīb fi't-tafsīr by scanning it from beginning to end.

Keywords

Tafsîr, Mu'tazilah, al-Hâkim al-Jushamî, al-Tahzîb fî al-Tahzîb, Syntax, I'râb, Linguistic

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eserinin Dilbilimsel Kaynakları

Abstract

Bu makale, Hâkim el-Cüşemî’nin (ö. 494/1101) et-Tehzîb fi’t-Tefsîr adlı eserinde kullanmış olduğu dilbilimsel kaynakları hakkında bir incelemeyi içermektedir. Hâkim el-Cüşemî, kelâmî-itikâdî meselelerde Mu‘tezile’nin bilgi nazariyesini benimsemiş bir müfessir ve kelâmcıdır. Cüşemî, dilciliği ile tebarüz etmiş kendinden önceki Mu‘tezile âlimleri gibi Kur’ân’ı dilsel bir metin olarak okumuş ve bu hususiyeti tefsir metodolojisinde büyük ölçüde kullanmıştır. Cüşemî, kelâmî meselelerde olduğu gibi dilbilimsel tahlillerde de Mu‘tezilî hassasiyeti ön planda tutmuş ve bu doğrultuda istidlâllerde bulunmuştur. Bu yönüyle Cüşemî, Mu‘tezile’de daha çok dilciliği ile temâyüz etmiş kelâmcı ve müfessirlerin izahlarını referans olarak kullanmıştır. Ayrıca Cüşemî, Basra, Bağdat, Kûfe dil ekolüne mensup filologların görüş ve yorumlarıyla, Arapların ifade-üslûp özelliklerini de birer materyal olarak zikretmiştir. Cüşemî, sadece önemsediği yerleri sarf ve nahvî açıdan ele almış, bu açıdan tüm âyetlerin i‘râb tahlilini yapmamıştır. et-Tehzîb fi’t-tefsîr ile alakalı daha önce birtakım akademik çalışmalar yapılmıştır. Söz konusu çalışmalarda et-Tehzîb fi’t-tefsîr’in dilbilimsel kaynaklarına kısmen temas edilse de detaylarından bahsedilmemiştir. Dolayısıyla, bu konuda ayrıntılı bir araştırma yapılmaması böyle bir çalışmanın ortaya konulmasına dair meşruiyet zemini oluşturmuştur. Bu çalışmada, et-Tehzîb fi’t-tefsîr’in baştan sona taranması suretiyle dilbilimsel kaynakları tespit edilmeye çalışılacaktır.

Keywords

Tefsir, Mu'tezile, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi't-Tefsîr, Nahiv, İ'rab, Dibilimsel

References

• Afgânî, Sa‘îd. Min târîhi’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah b. Sehl. el-Furûku’l-lüğaviyye. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Suûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1432/2010.
• Cüşemî, Kâdî Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. U’yûnu’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. İstanbul: Dâru’l-İhsân, 1439/2018.
• Cüşemî, Kâdî Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerâme el-Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye-Dâru’l-Kütübi’l- Lübnâniyye, 1440/2019.
• Ebû’r-Ricâl, Ahmed b. Sâlih. Matliu’l-budûr ve mecmau’l-buhûr. thk. Abdü’r-Rakîb Muthir Muhammed Hicr. 4 Cilt. Yemen: Merkezi Ehl-i Beyt’i-Dirâseti’l-İslâmiyyeti, 1424/2004.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1426/2006.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Hişâm en-Nahvî. Katrü’n-nedâ ve bellü’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Dımeşk: Dâru’l-Fecr. 5. Basım, 1436/2015.
• İbn Miftâh, Ebû’l-Hasen Abdullâh. el-Muntazau’l-muhtâr mine’l-gaysi’l-midrâr el-ma‘rûf bi şerhi’l-ezhâr. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
• Kazvînî, Ebû’l-Me‘âli Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrâhmân. Telhîsü’l-miftâh Karaçi: Mektebetü’l- Büşrâ, 1431/2010.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemu kabâili’l-arabi’l-kadîme ve’l-hadîse. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1997.
• Kur’ân’ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 1432/2011.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed. en-Nuket ve’l-uyûn. thk. Seyyid Abdül’l-Mansûr b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Müeyyed-Billâh, İbrâhîm b. el-Kâsım el-İmâm. Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdüsselâm b. Abbâsi’l- Vecihî. Ammân: Müessesetü’l-İmâmü Zeyd b. Alî es-Sekâfî, 1421/2001.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ’râbü’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1430/2009.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 6. Basım, 1435/2014.
• Sâlimî, Abdurrahmân Süleymân. “Mukaddime”. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. mlf. Kâdî Ebû Sa‘d el- Muhsin b. Muhammed b. Kerâme el-Hâkim el-Cüşemî. 1/41. Beyrut-Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye-Dâru’l-Kütübi’l- Lübnâniyye, 1440/2019.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muâlimî el- Yemânî. 13 Cilt. Kahire: el-Fûrûku’l-Hadîseti lit’-tibâati ve’n-nüşûr, 1397/1977.
• Semerrâî, Fâdıl Sâlih, Ma‘nî’n-Nahv. 4 Cilt. Amman: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Semîn el-Halebî, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf. Umdetü’l-huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Suûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fî ilmi’l-kelâm, “Zeydiyye”. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 3. Basım, 1411/1991.
• Tahrânî, Âgā Büzürg-i. ez-Zeri‘a ilâ tesânîfi’ş-Şi’a. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Advâ, 1403/1983.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur,ân. thk. Âgā Büzürg-i Tahrânî. 9 Cilt. Beyrut: İhyâu’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Vecihî, Abdüsselâm b. Abbâs. A‘lâmu’l-müellifîne’z-Zeydiyye. 2 Cilt. San‘a: Müessesetü’l-İmâmü Zeyd b. Alî es-Sekâfî, 2. Basım, 1439/2018.
• Zerzûr, Adnân. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecuhû fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1398/1971.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-‘A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Malâyîn, 15. Basım, 1422/2002.