İBN KUDÂME’NİN el-MUĞNÎ ADLI ESERİNİN İBADETLER BÖLÜMÜNDE EN AZ BİR MÜNEKKİT TARAFINDAN UYDURMA OLDUĞU BELİRTİLEN RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 109 - 140, 30.06.2024

Kadir Zeki , Halil İbrahim Turhan

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1484835

Öz

Hadis-fıkıh ilişkisi bağlamında tartışılan en önemli konulardan biri, fıkıh sahasında münekkit muhaddisler tarafından eleştirilere konu olan rivayetlerin kullanımıdır. Bu makalede, Hanbelî mezhebinin en meşhur fıkıh eserlerinden biri olan İbn Kudâme’nin el-Muğnî adlı eserinin, ibadetler bölümünde Hanbelî mezhebinin delil olarak kullandığı ve en az bir münekkit tarafından uydurma olduğu belirtilen rivayetlerin tespiti ve değerlendirilmesi hedeflenmektedir. Böylece Hanbelî fıkıh eserleri arasında temsil gücü yüksek bir eser üzerinden söz konusu rivayetlerin ne oranda hangi konularda ne amaçla kullanıldığı konusunda genel bir perspektif sunulması amaçlanmaktadır. Araştırmada öncelikle mezkûr eserin ibadetler bölümünde yer alan ve Hanbelîler tarafından kullanılan rivayetler incelenmiş ve isnadında en az bir münekkit tarafından hadis uydurduğu belirtilen râvilerin yer aldığı isnadlar mevzû olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca geçmiş ve günümüz münekkit ve araştırmacılarının söz konusu hadisler hakkında yaptıkları değerlendirmelerden de destekleyici veriler olarak istifade edilmiştir. Bu doğrultuda el-Muğnî adlı eserin ibadetler bölümünde en az bir münekkit tarafından uydurma olduğu belirtilen 23 rivayeti Hanbelîlerin delil olarak kullandıkları saptanmıştır. Ayrıca bu tür rivayetlerin zikredilme amaçları incelenmiş; 10’unun müstehap, 8’inin câiz, 2’sinin vâcip, 2’sinin mekruh, 1’inin sünnet hükmüne delil olarak kullanıldığı görülmüştür. Yalnızca 11’i ilgili hükmün tek delili konumunda iken 12’isi konu hakkında diğer rivayetlerle birlikte kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Fıkıh, İbn Kudâme, el-Muğnî, Mevzû

EVALUATION OF THE NARRATIONS STATED TO BE FABRICATED BY AT LEAST ONE CRITIC IN THE SECTION OF WORSHIP IN IBN QUDAMA’S WORK AL-MUGHNI

Öz

One of the most important issues discussed in the context of the hadith-fiqh relationship is the use of narrations that are criticized by critical hadith scholars in the field of fiqh. This article aims to identify and evaluate the narrations that are used as evidence by the Hanbali school in the worship section of Ibn Qudama’s work, al-Mughni, and are stated to be fabricated by at least one critic. Thus, it is intended to provide a general perspective on how much and for what purposes these narrations are used in a work that has high representative power among Hanbali fiqh works. In the research, firstly, the narrations used by Hanbalis in the worship section of the mentioned work were examined, and the chains of transmission that include narrators who are stated to have fabricated hadiths by at least one critic were evaluated as fabricated. In addition, evaluations made by past and present critics and researchers about these hadiths were also utilized as supporting data. Accordingly, it has been determined that 23 narrations stated to be fabricated by at least one critic are used as evidence by Hanbalis in the worship section of al-Mughni. Furthermore, the purposes of mentioning these types of narrations have been examined; it has been observed that 10 are used as evidence for mustahab (commendable) rulings, 8 for permissible (jaiz) rulings, 2 for obligatory (wajib) rulings, 2 for disliked (makruh) rulings, and 1 for sunnah (prophetic tradition) rulings. While only 11 are positioned as the sole evidence for the relevant ruling, 12 are used in conjunction with other narrations on the subject.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Fiqh, Ibn Qudamah, al-Mughni, Fabricated

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed el-. Keşfü’l-ḫafâɔ ve müzîlü’l-ilbâs ᶜamme’ştehere mine’l-eḥâdîs̱ ᶜalâ elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1395.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. el-Esrârü’l-merfûʿa fi’l-aḫbâri’l-mevżûʿa. nşr. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1391.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd el-. ʿUmdetu’l-ḳârî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, bt.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-. Şerḥu’s-sünne. nşr. Muhammed Züheyr eş-Şâvîş, Şuayb el-Arnaût. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn el-. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed el-. es-Sünenü’l-kübrâʿ. nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, 1414.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed el-. Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr. nşr. Abdülmuʿtî Emîn Kalʿacî. 15 Cilt. Karaçi, Dımaşk, Beyrut, Haleb, Kahire: Câmiʿâtü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Dârü Kuteybe, Dârü’l-Vaʿy, 1412.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed el-. et-Târîḫü’l-kebîr. nşr. Muhammed Abdulmuîd Han. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dairetü Maârif’il-Osmaniyye, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-. Şerḥu Muḫtaṣari’t-Taḥâvî fi’l-fıḳhi’l-Ḥanefî. nşr. İsmetullah İnayetullah Muhammed - Said Bektaş. 8 Cilt. Beyrut - Medine: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye - Dârü’s-Sirâc, 1. Basım, 1431.
• Çakan, İ.Lütfü. “Cezm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/513. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî ed-. el-ᶜİlelü’l-vâride fi’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye. nşr. Mahfuzürrahman es-Selefî. 15 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1405.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî ed-. Kitâbü’ḍ-Ḍuᶜafâɔ ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mecelletü’l-Câmiɔati’l-İslâmiyye, 1402.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî ed-. Mevsûᶜatü aḳvâli Ebî’l-Ḥasen ed-Dâreḳuṭnî fî ricâli’l-ḥadîs̱ ve ᶜilelihi. nşr. Muhammed Mehdî, Eşref Mansûr Abdurrahmân, İsâm Abdülhâdî Mahmûd, Ahmed Abdürrezzâk, Eymen İbrahim, Mahmud Muhammed Halîl. 2 Cilt. Beyrut: ᶜÂlemü’l-Kütüb, 1427.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî ed-. Sünenü’d-Dâreḳuṭnî. nşr. Şuʿayb Arnaʾût. 6 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1425.
• Deylemî, Ebû Şücâ‘ Şîrûye b. Şehredâr b. Şîrûye. Firdevsü’l-aḫbâr bi-meʾs̱ûri’l-ḫiṭâb. ed. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1406.
• Ebu Abdillah Alaüddin Moğoltay b. Kılıç, el-İᶜlâm bi sünnetihi ᶜaleyhi’s-selâm şerḥu Süneni İbni Mâce el-İmâm, nşr. Kâmil ᶜUveyâ (Suud: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1419
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Maṭbaʿatu’l-Enṣâriyye, 1323.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el- Eşᶜas b. İshâk es-Sicistânî. el-Merâsîl. nşr. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408.
• Ebû Yaᶜlâ el-Ferrâɔ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Mesâʾilü’l-fıḳhiyye min Kitâbi’r-Rivâyeteyn ve’l-vecheyn. ed. Abdülkerîm b. Muhammed el-Lâhim. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me’arif, 1405.
• Ebû Yaᶜlâ el-Ferrâɔ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 1435.
• Ebû Yaʿlâ, Ahmed b. Alî. Müsnedü Ebî Yaʿlâ. nşr. Hüseyin Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Meʾmûn li’t-Turâs, 1410.
• Ebü’l-Meatî Nuri vd. Mevsûᶜatü aḳvâli’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel fî ricâli’l-ḥadîs̱. 4 Cilt. Beyrut: ᶜÂlemü’l-Kütüb, 1418.
• Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nasırüddîn. Silsiletü’ḍ-ḍaʿîfe. Riyad: Mektebetu’l-Meʿârif, ts. Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nasırüddîn. Silsiletü’l-eḥâdîs̱i’ḍaʿîfe ve’l-mevḍû̱ʿa ve es̱eruha’s-seyyiu fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meʿârif, 1402.
• Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nasırüddîn. Tamâmü’l-minne fi’t-taʿlîḳ ʿalâ Fıḳhi’s-sünne. Mısır: Darü’r-Raye, 2008.
• Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nasırüddîn. Zaifü’l-Câmii’s-sagir ve ziyadetuh : el-fethü’l-kebir. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1428.
• Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nasırüddîn. Żaʿîfü Süneni’t-Tirmiẕî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1412.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn el-. İrvâɔü’l-g̣alîl fî taḫrîci eḥâdîs̱i menâri’s-sebîl. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1399.
• Hâşimî, Şerif Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebû Musa el-. Kitâbü’l-irşâd ilâ sebili’r-reşâd. nşr. Abdullah b. Abdullah el-Muhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1419.
• Irâkī, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân el-. Taḫrîcu eḥâdîs̱i’l-İḥyâʾ/el-Muğnî ʿan ḥamli’l-esfâr. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1426.
• İbn Abdülhâdî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-Taʿlîḳ. 3 Cilt. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muᶜavviz. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1418.
• İbn Irâk, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Alî el-Kinânî ed-Dımaşkī. Tenzîhü’ş-şerîʿati’l-merfûʿa ʿani’l-aḫbâri’ş-şenîʿati’l-mevżûʿa. nşr. Abdülvehhab Abdüllatif,Abdullah Muhammed Sıddık. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399.
• İbn Bedrân, Abdükâdir Bedrân. el-Medḫal ilâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. Beyrut: Müessesetü′r-Risale, 1401.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taᶜdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye (Haydarâbâd: Matbaᶜatü Meclisi Dâirati’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1371/1952-1373/1953’ün ofseti), 1371.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. Kitâbü’l-ᶜİlel. nşr. Saîd b. Abdillah el-Hümeyyid, Hâlid b. Abdirrahman el-Cersî. 7 Cilt. Riyad: Metâbiu’l-Humeydî, 1427.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. el-Meṭâlibü’l-ᶜâliye bi zevâɔidi’l-mesânidi’s̱-s̱emâniye. nşr. Kâsım b. Salih el-Kâsım. 11 Cilt. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1420/2000.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fetḥü’l-bârî şerḥu Saḥiḥi’l-Buḫârî. nşr. Abdülaziz b. Abdullah b. Abdurrahman b. Bâz, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1379/1960.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâɔiri’l-İslâmiyye, 1423.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Taḳrîbü’t-Tehẕîb. nşr. Muhammed ᶜAvvâme. Haleb: Dârü’r-Reşîd, 1412.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: Matbaʿatü’l-Meclis Dâ’iratü’l-Meʿârifin-Nizâmiyye, 1325.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Telḫîṣü’l-ḥabîr fi taḫrîci’l eḥâdîs̱i’r-rafiᶜl-kebîr. 4 Cilt. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Hacer el-ᶜAskalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. ed-Dirâye fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Maᶜrife, ts.
• İbn Hacer el-ᶜAskalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Netâʾicü’l-efkâr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Eẕkâr. nşr. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. 5 Cilt. Dımaşk, Beyrut: Daru İbn Kesir, 1429.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Müsnedu Aḥmed b. Ḥanbel. nşr. Şuʿayb Arnaʾût v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1416.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’l-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în ve’d-ḍuᶜâfâ’ ve’l-metrûkîn. nşr. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1412.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed. Ṣaḥîḥu İbn Ḫuzeyme. nşr. Muhammed Mustafa el-Aʿzamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1390.
• İbn Kayyim, Ebu Abdillah Şemsüddin Muhammed el-Cevziyye. İᶜlâmü’l-müvaḳiᶜîn ᶜan rabbi’l-ᶜâlemîn. nşr. Tâhâ Abdurraûf Saᶜd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1393.
• İbn Kayyim, Ebu Abdillah Şemsüddin Muhammed el-Cevziyye. Menârü’l-Münîf fi’ṣ-ṣaḫîḫi ve’d-daîf. nşr. ᶜAbdül-fettâh ebû Gudde. Haleb: Mektebetu’l Matbuᶜati’l-İslamiyye, 1403.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah. el-Muġnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. Kahire: Daru’l-kütübi’l-ilmiye, 2012.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. Sünenü İbn Mâce. nşr. Şuᶜayb Arnâut v.dğr. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Risaleti’l-Alemiyye, 1430.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî. Fetḥü’l-bârî şerḥi Saḥîḥ-i Buḫarî. nşr. Mecdî b. Abdülhalik Şafii ve ötekiler. 7 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1417.
• İbn Saᶜd, Ebû Abdillâh Muhammed. eṭ-Ṭabaḳâtü’l-kübrâ. nşr. ’Muhammed Abdulkadir ᶜAta. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-ᶜİlmiyye, 1410.
• İbnü’l-Aʿrâbî, Ebû Bekir. ʿÂriżatü’l-aḥveẕî fî şerḥi’t-Tirmiẕî. nşr. Cemal Maraşlı. 14 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Mevżûʿât. nşr. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1388.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. et-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’l-ḫilâf. 2 Cilt. Beyrut, Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. 2 Cilt. Beyrut: Darul’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-Metrûkûn. thk. ʿAbdullâh el-Ḳâḍî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1406/1985.
• İbnü’l-Kattân, Ali el-Humeyrî el-Fâsî. Beyânü’l-vehm ve’l-îhâm fî Kitâbi’l-Aḥkâm. nşr. Hüseyin Âyet Saîd. 6 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1417.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed. Kitâbu Maᶜrifeti’t-teẕkire fi’l-eḥâdisi’l-mevḍaûaᶜ. nşr. ᶜİmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1406.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed. Ẕaḫîretü’l-ḥuffâẓ. nşr. Abdurrahman el-Feryevâî. 5 Cilt. Riyad: Darü’s-Selef, 1416.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebu Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Ahmed. el-Bedrü’l-münîr fî taḫrîci’l-eḥâdîsi ve’l-âs̱âri’l-vâḳıᶜa fî’ş-şerḥi’l-kebîr. nşr. Mustafa Ebu’l-Gayt Abdülhay, Abdullah b. Süleyman, Yasir b. Kemal. 9 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hicre, 1425.
• İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b Ahmed b Abdülazîz Ali el-Futuhi. Muḫtaṣaru’t-Taḥrîr Şerḥu’l-Kevkebi’l-Munîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî. 4 Cilt. b.y.: Mektebetu’l-ʿAbîkân, 1418/1997.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Aişe Abdurrahman. Kahire: Dârü’l-Meᶜârif, 1411/1990.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-. el-Hidâye. nşr. Abdüllatif Hemim, Mahir Yasin Fahl. 1 Cilt. Kuveyt: Müessesetü Ğuras, 1. Basım, 1425.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddin Yûsuf el-. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd Maᶜrûf. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1403.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. nşr. Ebû Abdurrahman ᶜÂdil b. Muhammed. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422.
• Mübârekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahîm el-. Tuḥfetü’l-aḥveẕî bi-şerḥi Câmiᶜi’t-Tirmiẕî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ᶜilmiyye, 1410.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Müttakî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân el-. Kenzü’l-ᶜummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efᶜâl. nşr. Bekrî Hayyânî ve Saffet es-Sekkâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed en-. eḍ-Ḍuᶜafâɔ ve’l-metrûkûn. nşr. Bûrân ed-Dannâvî, Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Müɔessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1405.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ en-. el-Mecmûᶜ şerḥu’l-Müheẕẕeb. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1389.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ en-. Ṣaḥîḥu Müslim bi Şerḥi’n-Nevevî. nşr. Ebû Süheyb Muhammed b. Sâmih. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1392.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed el-Hâkim en-. el-Müstedrek ᶜale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. Mustafa Abdülkâdir ᶜAtâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1410.
• Özmen, Ramazan. “Ahmed b. Hanbel ve Zayıf Hadis’le Amel Meselesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 5/6 (2017), 1-15.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. nşr. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut, Lübnan: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1422.
• San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl es-. et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġîr. nşr. Muhammed İshak Muhammed İbrahim. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü Dâru’l-İslamiyye, 1432. Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed es-. el-Maḳâṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire ᶜale’l-elsine. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405.
• Sindî, Muhammed b. Abdilhâdî es-. Kifâyetu’l-ḥâce fî şerḥi süneni İbn Mâce. b.y.: y.y., ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân es-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ᶜilmiyye, 1425.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. nşr. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Kevser, 1415.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân es-. Cemᶜu’l-cevâmiᶜ. nşr. Hasan Îsâ Abdüzzâhir. 25 Cilt. Kahire: Dârü’s-Saâde, 1426.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Fevâʾidü’l-mecmûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. Beyrut: Mektebetu’l-İlamiyye, 1407.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân et-. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. nşr. Ebû Muʿâz Târık b. ʿAvdillah - Ebu’l-Fazl Abdülmuhsin b. İbrahim. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Harameyn, 1416.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân et-. el-Muʿcemü’l-kebîr. nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed et-. Sünenü’t-Tirmiẕî. nşr. Beşşar ᶜAvvad. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’-İslamiyye, 1418.
• Turhan, Halil İbrahim - Zeki, Kadir. “Çok Zayıf Hadis: Bir Mefhumun Geçmişten Günümüze Gelişim Seyri”. Kocatepe İslami İlimler 1 (2024), 190-212.
• Ukaylî, Ebû Caᶜfer Muhammed b. Amr el-. Kitâbü’d-Ḍuᶜafâ’i’l-kebîr. nşr. Abdülmüᶜtî Emîn Kalᶜacî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1404.
• Zehebî, Ebû Abdillah Ahmed ez-. Divânü’ḍ-ḍuᶜafâɔ ve’l-metrûkîn. Mekke: Mektebetu Nahdati’l-Hadîse, 1387. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. el-Kâşif fî maᶜrifeti men lehu rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1413.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Mîzânü’l-iᶜtidâl fî naḳdi’r-ricâl. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1383.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Siyerü aɔlâmi’n-nübelâɔ. nşr. Şuᶜayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 23 Cilt. Beyrut: Müɔessesetü’r-Risâle, 1405.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aᶜlâm. nşr. Beşşâr ᶜAvvâd Maᶜrûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Müheẕẕeb fi’ḫtiṣâri’s-Süneni’l-kebîr. ed. Ebî Temîm Yasir b. İbrahim. Riyad: Daru’l Vatan, 1422.
• Zeylaʿî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah ez-. Naṣbu’r-râye li-eḥâdîs̱i’l-Hidâye. nşr. Muhammed Avvâme - Hasan ʿİbecî. 4 Cilt. Beyrut, Cidde: Müʾessesetü’r-Reyyân, Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1418.
• Ziriklî, Hayrüddin ez-. el-Aᶜlâm ḳâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ᶜArabi’l-mübtaᶜribîn ve’l-müsteşriḳîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ᶜİlm li’l-Melâyin, 1423.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdulbâkî ez-. Muḫtaṣarü’l-Maḳāṣıdi’l-ḥasene. nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1989.