XIX. Yüzyıl Etno-Siyasi ve Etno-Kültürel Ortamında Kuzey Azerbaycan’da Edebi Süreçler

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: 1, 42 - 61, 26.02.2025

Tahir Şahbazov

https://doi.org/10.58646/bengi.1593368

Öz

XIX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın Çar Rusyası tarafından işgali zemininde toplumsal-siyasi ve kültürel hayatta yaşanan değişiklikler edebiyatı da etkiledi. Ancak bu işgal, uzak geçmişin mirası olan kültürel-manevi ve edebi veraset geleneklerini tam olarak ortadan kaldıramadı. Yani, kadim ve Ortaçağda olduğu gibi, XIX. yüzyıl Azerbaycan edebiyatında da klasik şiir asıl yere sahip olmakla birlikte, üç önemli fikir-üslup yönünde-klasik (gazel), aşık şiiri ve realist satira-gelişimini sürdürmekteydi. Ortaçağ edebiyatına özgü hümanizm düşüncesi, manevi-ahlaki temizliğe çağrı, sosyal adaletsizliğe itiraz ve sevgi konusu dönemin şiiri için temel fikir-estetik besin kaynağı olarak kalmayı sürdürmekteydi. İslam dininin edebiyata ve edebi süreçlerin karakterine etkisi de güçlü bir şekilde devam etmekteydi.
Söz konusu dönem aşıklarının eserleri arasında eskimiş yasaları, din adamlarını ve beyleri eleştiren örneklerin yanı sıra, halkı birliğe ve işgale karşı mücadeleye davet eden şiirler de ortaya çıkmaktaydı.
XIX. yüzyılın 20-30’lu yıllarından itibaren gelişmeye başlayan aydınlanmacılık fikirleri yüzyılın ortalarında edebiyatta milli muhtevalı klasik dramaturjinin ortaya çıkması ile sonuçlandı ki, bunun da kurucusu ve ünlü temsilcisi Mirza Fethali Ahundovdur. Yüzyılın ikinci yarısında ise realist-satirik akım Seyid Azim Şirvani’nin timsalinde yeni bir gelişim aşamasına geçti. Bazı Azerbaycan şehirlerinde kurulan edebi meclisler ülkenin kültürel yaşamında önemli bir rol oynamaya başladı.
Son olarak XIX. yüzyılın 70’li yıllarından itibaren Azerbaycan’da gözlemlenen ekonomik ve kültürel canlanma, yeni tip okulların açılması, anadilde gazetelerin yayınlanması, profesyonel milli tiyatronun kurulması gibi unsurlar realist üslupta yazan edipler neslinin yetişmesine ve XX. yüzyılın başlarında milliyetçilik ve bağımsızlık düşüncesini tebliğ eden yeni tip edebiyatın ortaya çıkmasına zemin hazırladı.

Anahtar Kelimeler

Edebiyat, Gazel, Satira, Mirza Fethali Ahundov, Relizm

Kaynakça

• Akçura, Yusif. (1978). Türkçülük. “Türkçülüğün Tarihi Gelişimi”. İstanbul: Özdemir Basımevi.
• Akpınar, Yavuz. (1994). Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Allahmanlı, Mahmud. (2012). ““Qaçag Nebi” Dastanı Tarihilik ve Bedii Düşünce Müstevisinde”, Folklor ve Tarihimiz Mövzusunda Respublika Elmi Konfransının Materialları, 19-20 Noyabr (Kasım).
• Bakıkhanov, Abbasgulu Ağa (Qüdsi), (2005). Seçilmiş Eserleri. Bakı: Avrasiya Press.
• Cenubi Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası. (1981). Hazırlayanlar: Zahid Ekberov, Teymur Memmedov, Behlul Abdullayev, Mireli Menafi, Refige Gasımova, Tamilla Memmedova, Bakı.
• Efendiyev, Paşa. (1958). “Koroğlu Dastanı Rus Metbuatında”, Azerbaycan E. A. Haberleri (İctimai Elmler Seriyası), 1.
• Gagstrauzen, Avgust fon. (1857). “Tatarskoe predanie o slepom Obeəde i ego sıne Keroglı”, Zakavkazskiy Kray. Zametki o semeynoy ə obşestvennoy jizni o otnoşeniyah narodov, obitayyuşih mejdu Çernım i Kaspiyskəm moryami, Tip. Glavnogo ştaba Ego İmperatorskago Veliçestva po voenno-uçeb zavedeniyam. Sankt-Peterburg.
• Garayev, Nesreddin. (2012). XIX Esr Azerbaycan Edebî Meclisleri. Hazırlayan ve editör: Vüsalə Musalı, Bakı: Nurlan.
• Gasımzade, Feyzulla. (2017). XIX Esr Azerbaycan Edebiyyatı. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Habibbeyli, İsa (2004). Celil Memmedguluzade, Eserleri, (4 Cilt). Hazırlayan: İsa Habibbeyli, Bakı: Önder.
• XIX Esr Azerbaycan Şeri Antologiyası, (2005). Yayına hazırlayan ve Önsöz’ün yazar: Zaman Esgerli. Edidör: Bekir Nebiyev, Şerg-Gerb, Bakı. Hacıyeva, Ayten (2018). “XIX Esr Azerbaycan Edebî Mühitinde Teriget Meseleleri” Elyazmalar Yanmır, 7/2.
• Komisyon (1988), “XIX Esrin Birinci Yarısında Azerbaycan Edebiyyatı”. Azerbaycan Klassik Edebiyyatı Kitabxanası, (20 Cilt). Bakı: Elm.
• Memmedov, Hayrulla. (2006). XIX esr Azərbaycan Edebiyyatı, Bakı: CBS.
• Penn, Semen. (1856). Ker-oglu-vostoçnıy poet naezdnik, Gazete “Kavkaz”., № 21, 24, 26, 27, 30, 34, 36, 42.
• Poetik Meclisler. (1987). Bakı: Yazıçı. Toplayan ve hazırlayan: Nesreddin Garayev. Bakı: Yazıçı neşriyyatı.
• Sadıgov, Mirze. (1959). “Ker-oglı v Russkoy Prese 1856 goda,” Azerbaycan E. A. Meruzeleri.
• Sultanlı, Ali. (1964). Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişafı Tarihinden. Bakı: Az. Döv. Neşr.
• Şirvani, Seyid Ezim. (2005). Seçilmiş eserleri. Hazırlayan: Süleyman Rüstemov, Bakı: AVRASİYA PRESS.
• Şopen, İvan. (1840). Ker-oglı, Tatarskaya Legenda, Jurnal “Mayak Sovremennogo Prosveşeniya I Obrozavonnosti, Trudı Uçennıkh I Literaturevedov Russkikh İnostrannıkh, Gl. 1-2, SPb.
• Tahirzade, Adalet. (1979). “Yeni Elyazma”, Azerbaycan Jurnnalı, 6.
• Veliyev, Vagif. (1985). Azerbaycan Folkloru. Bakı: Maarif.
• Veli-zade, Mirza. (1890). “Predanie o pazboynike Koroglı”, Sbornik materialov dlya opisaniye mestnostey i plemen Kavkaza (SMOMPK). Vıp. IX, çast II, ss. 121-126. Tiflis.