Rivayet İlimleri Bağlamında Osmanlı Tefsirindeki Farklı Yönelişler: Bursevî ve Gürânî Örneği

Yıl 2020, , 461 - 499, 30.11.2020

Mohamad Anas Sarmını , Muhammed Sıddık

https://doi.org/10.28949/bilimname.674644

Öz

Tefsir ilmi, İslâmî ilimler ailesinde mühim bir yere sahiptir. Zira bu ilim, Kur'ân Kerim'i anlamaya ve tevil etmeye yönelik bir disiplindir ve bu itibarla tefsir ilmi, erken sayılan bir zaman diliminde ortaya çıkmıştır. Nitekim sahâbe ve tabiûn döneminden bazı ayetler hakkında farklı rivayetler bize ulaşmıştır. Tefsir ilmi metodu, diğer İslâmi ilimlerin metodu ile birlikte eş zamanlı olarak teşekkül etmeye başlamıştır. Zaman gittikçe iki ana yöntemden bahsetmek mümkündür: Birinci metot, Hz. Peygamber, sahâbe ve tabiûndan nakledilen rivayetlere önem verirken, ikinci metot, dinin temellerine ve dil kurallarına dayanarak akıl yürütmeye önem göstermiştir. Böylece büyük bir tefsir edebiyatı oluşmaya başlamıştır. Birinci yaklaşımı esas alan tefsirlere rivayet ile tefsir, ikinci yaklaşıma göre yazılan tefsirlere rey ile tefsir denilmektedir. Zaman içinde bu iki metodu bir araya getirmek şekliyle yazılan bazı eserler vardır.
Tefsir eserleri, müelliflerinin ilmî kimliğini, arka planını ve içinde yazılan ilmî ortamı yansıtmaktadır. Bunun yanında Zemahşerî, Beydâvî ve Ebüssuûd Efendi’nin telif olduğu eserler gibi bazı özel tefsir eserlerinde, ilmî birikim görünmektedir. Böylece söz konusu eserlerin, şöhret kazanarak tefsir sahasında yazmak isteyenler için bir kaynak haline geldiğini söylememiz mümkündür.
Bu makale, hadisler ve rivayetlerin kullanım metodu açısından Osmanlı devleti zamanında yazılan tefsir eserlerinitahlil etmeye çalışmaktadır. Bunu gerçekleştirmek için nazari bir tablo çizmeye çalışıldıktan sonra, Bursevî'nin Rûhu’l-beyân ve Molla Gürânî'nin Gâyetü’l-emânî adlı tefsirleri çerçevesinde, Osmanlı zamanındaki Kur’ân-ı Kerîm’e hadislerle tefsiri yaklaşım ele alınmış ve bu konuda yaklaşımlar ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu tefsirlerin seçilmesinin sebebi, iki müellifin de hadis ilminde eser telif etmiş olmasıdır. Diğer bir ifade ile söz konusu iki müellifin hadis ilmine bir vukûfunun bulunmasıdır. Dolayısıyla söz konusu iki tefsir, Osmanlı dönemindeki tefsirlerin rivayet tefsiri konusundaki yaklaşımını yansıtan uygun birer örnektir. Bahsi geçen eserlerin incelenebilmesi için öncelikle o dönemki Osmanlı düşünce ortamı ve bu düşüncenin Osmanlı tefsir geleneğine olan etkileri ele alınmıştır.
Osmanlı zamanında yazılan tefsir eserlerin nazarî çerçevesi hususunda, tefsir eserlerinin o zamanda hakim olan düşünceden etkilenmiş olduğu tespit edilmiştir. Nitekim, Hanefî fıkhı, kelâm ilmi ve tasavvuf ilimleri, diğer ilimler için metotları belirlemiştir. Böylece, o zaman diliminde yazılan tefsirler, keşfe dayanan tasavvuf yaklaşımı ve reye istinat eden Hanefî fıkhından etkilenmiştir. Bu çerçevede Râzî, Zemahşerî ve Beydâvî tefsirleri, Osmanlı zamanında yazılmış olan tefsir eserlerine kaynaklık etmiştir.
Tatbikî kısmının metodunu ve hedeflerini belirlemek için ana sorular sorarak yola çıktık. Çalışmanın ana problemini şöyle izah edebiliriz; hadiseler ve rivayetlerin Osmanlı zamanında yazılan tefsir eserlerine etkisi nedir? Müellifler, hadislere nasıl bir yaklaşım benimsediler? Zikrettiği hadisleri nasıl kullandılar ve hadisleri nasıl seçtiler, yani hangi kriterlere göre kabul ettiler? Diğer bir konu, müellifin eserine aldığı hadislerin daha önceki tefsirlerde geçip geçmediği meselesidir. Bu sorular çerçevesinde iki eserde zikredilmiş olan hadislerden seçilen örnekler incelenmiştir. Ana soruların cevabına ulaşabilmek amacıyla ele alınmış olan hadislerin, sıhhat durumu, ayetlerle ilgisi ve kullanım şekli değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Seçilen hadisler, sıhhat durumuna göre bir tabloda sunulmuş ve her hadisin geçtiği yer, ayet ile ilişkisi ve önceki tefsirlerde geçip geçmediği belirtilmiştir. Böylece tablonun daha zengin ve daha faydalı olduğu kanaatindeyiz.
Çalışmanın en önemli neticelerinde biri: hadislerle tefsirin, Osmanlı'da yazılan tefsirlerde çok etkili olmadığıdır. Bunun sebebi, Osmanlı'da yazılan tefsirlerin, kelamî ve luğavi bir metot takip etmesine ve bu çerçevede Zemahşerî ve Beydâvî'nin eserlerine başvurmasına bağlıdır. Diğer bir deyişle Osmanlı'da tefsir ekolü rey ile tefsir yaklaşımını benimsemiş ve tefsir ile ilgili gelen haberlere çok sıcak bakmamıştır. İkinci netice ise, çalışma, müellifin ilmî arka planının, hadisleri kullanma konusundaki metoduna etkisi olduğunu göstermiştir. Zira bir vaiz olan ve hadisleri vaaz için kullanan Bursevî, hadislerin sıhhati meselesini mutasavvıf kimliği ile değerlendirmiştir. Yani incelemiş olduğumuz hadislerin, direkt ayetlerle alakası yoktur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hadis, Rivayet Tefsiri, Osmanlı Tefsirler, Ġāyetü’l-emânî, Rûhu’l-beyân, Rivayet İlmi

Directions in Ottoman Tafsīr schools in the Context of Hadith and Narration Sciences: Bursawī and Gurānī as a case study

Öz

The science of Tafsir is a fundamental science within the family of Islamic sciences, it is a science that originated for the understanding of the Noble Qur’an. In this regard it is considered one of the early Islamic sciences that arose in the time of the Companions and Successors. The Tafsir curriculum has formed in the time of formation of the curricula of other Islamic sciences, and in that time two types of curricula began to appear, the first method gives importance to the transmitted narrations of the Messenger and the Companions, while the second method attaches importance to the mind according to the rules of the language during the interpretation processes. Thus, a big Tafsir corpus was formed. The books of the first method are called tafsir by narration, while the second methodology is called tafsir by opinion. Those books reflected the orientations of their authors, the scientific milieu in which they received knowledge and the scientific accumulation was clearly reflected in the tafsir literature, so that some books gained great fame and became a reference for everyone who specializes in tafsir.
This study deals with the direction of "narration-based exegesis of the Qur'ān" in the Ottoman era, through two Exegetes, Bursawī in his tafsir-work "Ruh al-Bayān" and Mollā Kurānī, in his work "Ghayat al‐Amānī". The reason for choosing these two Exegetes as a case study representing the Ottoman Quranic-exegesis, is -beside their fame-, their expertise in the field of Hadīth-sciences. Their works reflect how the Quran-Exegetes dealt with an exegesis based on islamic narrations. For anwsering this question, there is no doubt about the need for examining the Ottoman-intellectual context and searching for intellectual influences in the Ottoman school of Qur'ānic-exegesis.
During the study, we asked several questions in order to reach to a correct methodology for our applied part of this study, and the main question on which the study was based was: What is the impact of the hadith and the narrative in the interpretations, how was the authors' approach to the hadiths, which methodology that the authors used in choosing their hadiths and how they used them to serve their work of interpretations? Meanwhile, we tried to notice if these hadiths passed in the previous books of exegesis (Tafsir). Based on these questions, we examined in this study a sample of hadiths in the context of several aims and aspects, the most important of which are: the authenticity of the hadith, how the interpreter used the hadith, in order to reach at the basic research question which is the authority of Hadith in these two works. The hadiths that were studied were presented according to their degree of validity and the context of their quoting. Thus, the hadith table presented in the research became richer.
According to what we noticed from the sample that we analyzed; it was clear that these Tafsirs relied in the inclusion of hadiths on the previous books. This leaded us to say that the Ottoman commentaries did not highlight the interpretations which based on narrations nor did they give it great importance. In a conclusion, the Ottoman School of Tafsir is a school that is a continuation of linguistic, verbal and jurisprudential interpretations. It has been based and relied heavily on the interpretations that were previously written.
To go to some details about these two tafsir work, the research found that Bursawī used the Hadīth in his tafsir for preaching purposes, he relied on Sūfī-based methods of authentication like "ilhām" and "kashf". The applied study showed that Bursawī was adopting the Kashf method to correct some hadiths. In addition to that, he advocated this approach and indicated the necessity to rely on this method because it is more reliable than the approach of Muhaddithin in his opinion. Therefore, wherever reliance on Kashf is possible, it is sufficient to accept hadiths. What is important in this context is that Bursawī used to say about these hadiths "authentic", useing a certain word to describe the hadith attribution to the Prophet.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Hadith, Interpretation by Narration, Ottoman Interpretations, Gayat al‐Amani, Ruh al-Bayan, Narration Science

اتجاهات مدارس التفسير العثمانية في مقاربة السنة وعلوم الرواية: البورصوي والكوراني أنموذجا

Öz

تتناول هذه الدراسة اتجاه التفسير بالرواية في العهد العثماني، وذلك من خلال مفسرين اثنين، هما البورصوي (ت: 1127هـ) في كتابه روح البيان، والكوراني (ت: 893ه) في كتابه غاية الأماني، ويرجع السبب في اختيار هذين المفسرين ليكونا نموذجا عن التفاسير العثمانية في هذه الدراسة أنها بالإضافة إلى شهرتهما قد اشتغلا بالحديث وعلومه خارج التفسير. بتعبير آخر فإن المؤلفين لهما معرفة واختصاص في علوم الحديث. وهكذا فإن أثريهما يعكسان مقاربة المفسرين في موضوع التفسير بالمأثور.
ومن أجل الإجابة عن هذا السؤال كان لا بد من تفحص السياق الفكري العثماني والبحث عن المؤثرات الفكرية في مدرسة التفسير العثمانية. ذلك أن كل أثر فكري يحمل صفات عصره ويعكسها. قامت الدراسة على دراسة عينة من الأحاديث التي وردت في كلا التفسيرين من عدة نواح: صحتها السندية، وعلاقتها بالتفسير وكيفية استخدام المفسر لها، وفي نفس الوقت ورودها في التفاسير السابقة وذلك من أجل الوصول إلى سؤال البحث الأساسي وهو ما مدى تأثير الحديث في التفسير. وتم عرض الأحاديث التي درست وفق درجة صحتها ووفق سياق ورودها. وهكذا أصبح الجدول الحديثي المعروض في البحث أكثر غنى.
توصل البحث إلى أن التفسير بالأثر لم يكن له حضور كبير في التفاسير العثمانية، كما أن البحث رأى أنه يمكن القول بأن التفاسير اعتمدت في إيراد الأحاديث على التفاسير السابقة. إضافة إلى أن الخلفية الثقافية للمؤلف كان لها دور في تعامل المؤلف مع الحديث في التفسير، فالبورصوي استخدم الحديث في تفسيره للوعظ وكان في تعامله مع الحديث من ناحية الصحة يعتمد الصحة الصوفية أي الإلهام كمصدر أساسي، وفي المقابل فإن الكوراني وعلى الرغم من كونه عالم حديث لم يؤثر هذا الأمر بشكل واضح على تعامله مع الحديث في التفسير، لكنه كان أشد دقة وحيطة في التعامل مع الحديث من ناحية الصحة مع وجود بعض الخلل والأخطاء في ذلك.

Anahtar Kelimeler

تفسير, حديث, التفسير بالأثر, التفاسير العثمانية, غاية الأماني, روح البيان, علم الرواية

Kaynakça

• Avcı, Seyit. "Keşif Yoluyla Hadis Rivayeti Meselesi". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/4 (2004), 161-193.
• Bakkal, Ali. "Osmanlı Döneminde İlmi Tefsir Geleneğinin Oluşmasının Sebepleri Üzerine". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2017), 133-152.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûḥu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Daru'l-Fikr. ts. [البورصوي، إسماعيل حقي. روح البيان، بيروت: دار الفكر، دت.]
• es-Sehâv, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-Tâsi. Beyrut: Mektebetu'l-Hayât. ts. [السخاوي، أبو الخير شمس الدين محمد بن عبد الرحمن بن محمد. الضوء اللامع لأهل القرن التاسع. بيروت: دار مكتبة الحياة، دت.]
• Molla Gürânî, Şemseddin Ahmed B. İsmâil. Ġāyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî. thk. Muhammed Mustafa Göksu, Sakarya: Sakarya Üniversitesi yayınevi, 2007. [المُلا كوراني، شمس الدين أحمد بن إسماعيل. غاية الأماني في تفسير الكلام الرباني. تحقيق: محمد مصطفي كوكصو. صقاريا: دار جامعة صقاريا، 2007م.]
• Namlı, Ali. "İsmâil Hakkı Bursevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/102-106. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Özdemir, Ziya. XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Öztürk, Mustafa. "Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış" Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -I- (2011), 91-160.
• Sarmini, Mohamad Anas, "Kabul'l-Hadis ve Redduhû İnde İbn Ârabi, Et-Tashîhu Bi'l-Keşfi ve Menzilethû min Nezariyyeti'l-İsnedi". İnsanlığın Hakikat Arayış ve İbnül Arabi. ed. Fikret Karaman. 325-357. Malatya: İnönü Üniversitesi yayınevi, 2018. [سرميني، محمد أنس. قبولُ الحديث وردِّه عند ابن عربي، التصحيح بالكشف ومنزلته من نظرية الإسناد. ابن عربي وتحري الإنسانية الدائم عن الحقيقة. تحرير فكرت قارامان. 325-357. ملاطية: دار جامعة إينونو، 2018م.]
• Şevkâni, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ bi-meḥâsini men baʿde’l-ḳarni’s-sâbi. Beyrut: Daru'l-marife, ts. [الشوكاني، محمد بن علي بن محمد بن عبد الله، البدر الطالع، بيروت: دار المعرفة، دت.]
• Taşköprizâde, Muslihuddin Mustafa Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’dDevleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrut: Darul'l-kitebi'l-arabî, ts. [طاشْكُبْري زَادَهْ، مصلح الدين مصطفى أفندي. الشقائق النعمانية في علماء الدولة العثمانية، بيروت: دار الكتاب العربي، دت.]
• Uysal, Muhittin. Bursavi'nin HadisçiliğiFerahu'r-Ruh Örneği. Konya: AdalOfsar, 2007.