الكتابة الحجازية للمصحف الشريف في صدر الإسلام

Yıl 2021, Cilt: 2021 Sayı: 44, 611 - 639, 30.04.2021

Ziyad Alrawashdeh , Khadeejeh Alrawashdeh

https://doi.org/10.28949/bilimname.857656

Cited By: 1

Öz

تعد دراسة تاريخ الخطوط العربية في مركز الجزيرة العربية ومحيطها حسب الحقب التاريخية؛ الخطوة الأولى لدراسة الخط العربي الذي كُتِبَ به المصحف الشريف في الحجاز (مكة المكرمة، والمدينة المنورة)، وهذا يسوقنا إلى دراسة تاريخ كتابة المصحف الشريف في صدر الإسلام، حيث أن كتابة المصحف شهدت مرحلتين مختلفتين في حياة النبي (عليه السلام)؛ مرحلة الكتابة المكيَّة، والمرحلة المدنية، ثم تبعها مرحلة الجمع والنسخ زمن الخلفاء الراشدين. ففي مرحلة التنزيل خَصَّصَ النبي (عليه السلام) أَمْهرَ الصحابة بالقراءة والكتابة لكتابة القرآن، وقارب عددهم الخمسين تقريباً. وبالرغم من أن مكة (المكرمة) والمدينة (المنورة) شهدتا نزول الوحي؛ إلا أن لكل منهما خصوصية في رسم الحرف العربي الذي كتب به المصحف الشريف في الرقوق والرقاع تزامنا مع التنزيل، وفي هذه الدراسة سيسلط الضوء على سمات المدرسة المكية والمدنية في رسم المصحف الشريف، وانعكاس هذه القواعد المُؤسِّسَة للكتابة على شكل المصاحف فيما بعد، في القرن الهجري الأول؛ ففي هذا العصر ظهر تطور صنعة الخط والحرف العربي بأعلى مستوى بما يتناسب وجمالية صيانة المصحف الشريف، فكما اهتم العلماء بحفظه؛ اهتم النُّساخ والكُتَّابُ بكتابته المصحف بخطوط منسجمة مع قواعد الكتابة الأولى للمصحف الشريف، فاشنهرت الخطوط المكية والمدنية في كل الجزيرة العربية لمركزيتهما الدينية والثقافية، وتزامن مع هذه الكتابة؛ كتابة المصحف بخطوط وأقلام مختلفة، لم تخرج عن تقاليد الكتابة الأولى؛ كالمشق الأموي والكوفي المصحفي وغيره من الخطوط المصحفية، واستمرت الكتابة بانسجامها والمصحف الإمام؛ بما يحفظ النَّص الأول في شكله ولفظه وأدائه عبر التاريخ إلى يومنا الحاضر.

Anahtar Kelimeler

المصحف الشريف, الخط المكي, كُتاب الوحي, الخط المدني, ابن النديم

The higazi scripture of the holy manuscript in the early times of islam

Öz

A research on the history and development of Arabic manuscripts around the Arabian Peninsula is considered the first step towards Arabic calligraphy work used in the writing of the Mushaf Al-Sharif in the Hejaz (Makkah Al-Mukarramah and Madinah Al-Munawwarah). This leads us to study the history of the writing of the Mushaf Al-Sharif based on the first period of Islam, as the writing of the Mushaf witnessed two stages: the writing stage during the time of the Prophet (saw), and its compilation and calligraphic stage during the time of the Khulafa Ar-Rashidun (the Rightly Guided Caliphs). During the revelation stage, the Prophet (saw) chose his most proficient Companions in reading and writing as scribes of the revelation. The research question is concerned with the alphabet and the quality of the manuscripts which were written during the period of the Prophet (saw), before their compilation and calligraphic work during the time Abu Bakr As-Siddiq and Uthman ibn Affan (May Allah be pleased with them). The research also seeks to answer following questions: Was there another calligraphic style for the Mushaf Al-Sharif before the Kufic script used in the Mushaf Al-Sharif? Are the features of the manuscripts in Makka Al-Mukarramah the same as the ones of the manuscripts in Madinah Al-Munawwarah? What are the similarities and differences between the Hijazi script or Kufic script in the Mushaf Al-Sharif?

Analyses on the most important sources, testimonials and works on early period manuscripts show that throughout history Muslims scholars attached great importance to the issue and wrote about it. However, most of the writings from the early centuries are remnants from after the 3rd Hijri century. The most important sources, which dealt with the script of the Mushaf Al-Sharif independently are as follows: Ibn al-Nadim's work, titled "Kitab al-Fihrist" (H. 384/994 A.D.), and Abu Hayyan al-Tawhidi's work, titled "Risala fi 'ilm al-Kitaba" (Treatise about Calligraphy) (H. 414/1023 A.D.). Sources dealing with the history of the Mushaf Al-Sharif are the following: Abu Abbas Al-Mahdawi's work, titled "Hajau Masahifi al-Amsar" (H. 440/1048 A.D.); Abu Omar al-Dani's work "Al-Mukni fi Marifeti Marsumi Masahifi al-Amsar" (H. 444/1052 A.D.); Al-Kirmani's "Had al-Masafih" (H. 500/1106 A.D.); Imam al-Shatibi's "'Aqilat al-Atrab" (H. 590/1193 A.D.); Yusuf al-Qaydi al-Khwarizmi's "Hajau al-Masahif" (H. 618/1221 A.D.); and the work, titled "Mawrid al-Zaman fi Rasmi Ahruf al-Qur'an" by Al-Kharraz (H. 718/1318 A.D.).

There also exist contemporary testimonials from experts on Islamic and Qur'anic research. One of the most important and most renowned personalities in this field today is Prof. Dr. Tayyar Altıkulaç, who conducted very important work on the analyses of the Qur'anic manuscripts (masahif) attributed to the great Companion Uthman ibn Affan (ra), including the Topkapi manuscript, the Ṣan ̒a manuscript, the manuscript in the Museum of Turkish and Islamic Arts, and the Al-Mashad al-Husseini manuscript. He also worked on the manuscript attributed to the great Companion Ali bin Abu Talib (ra), which is in Teheran. Prof. Dr. Ghanim Qadduri al-Hamad is another one among contemporary experts, who dedicated all his efforts on the research of this issue. His books, "Qur'anic Sciences in Sources and Manuscripts", and "Handwritten Masahif" are some examples of his work.

Also Orientalists were interested in the history of the Mushaf Al-Sharif. The most important work in this field is the book of Theodor Nöldeke (H. 1348/1930 A.D.) titled, "The History of Qur'an". Then comes the orientalist, Anton Spitaler, who worked on this field and accumulated an archive of rare manuscripts and historical pieces within the Bavarian Academy of Sciences and Humanities, which was destroyed during World War II in 1944 through British air bombing. Anton Spitaler claimed that the archive was lost due to this. However Michael Marx and Angelika Neuwirth proved the opposite and started to restore the archive in 2007, with a 18-year financial support of the German government, which is called the Project "Corpus Coranicum". The project is conducted in teamwork of researchers from various countries. 

Anahtar Kelimeler

The Mushaf, the Mecca handwriting, the writer of Revelation, the Medina handwriting, İbnu’n-Nedîm

İslâm’ın ilk döneminde mushaf-ı şerif’in ḥicâzî yazısı

Öz

Arap Yarımadası çevresinde bulunan Arap hattının tarihi ve gelişiminin aşamalarını şu şekilde değerlendirmek mümkündür: İlk olarak Ḥicaz'da (Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere) Kur’ân-ı Kerim'in yazıldığı Arap hattının incelenmesi üzerinedir. Bu aşama, bizi İslam'ın erken dönemlerine Kur’ân-ı Kerim'in yazılma tarihini incelemeye götürür. Şöyle ki; Kur’ân-ı Kerim hattı iki aşamaya şahit olmuştur: Birincisi, Hz. Peygamber (s.a.v) zamanındaki yazma aşaması ve ikinci olarak da Râşid halîfeler döneminde gerçekleşen toplama ve çoğaltma sürecidir.

Vahiy aşamasına gelince, Hz. Peygamber (s.a.v) vaḥyi yazmak için okuma ve yazma konusunda en yetenekli sahâbîleri seçmiştir. Ancak üzerinde durulması gereken önemli bir konu ise, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman döneminde Kuran’ın toplanıp çoğaltılmasından önce Hz. Peygamber zamanında harflerin ve sahifelerin hususiyetlerinin tespiti üzerinedir. Bu araştırma mezkûr konuyu araştırmayı hedeflemektedir. Çalışma aynı zamanda şu soruları da cevaplamaya çalışmaktadır: Kur'ân-ı Kerim'in yazıldığı Kufi yazı türünden önce herhangi bir yazı türü var mıydı? Kuran-ı Kerim’in Mekke'deki yazma özellikleri ile Medine'deki yazma özellikleri aynı mıydı, Kur'ân-ı Kerim'in iki hat ile (Ḥicazî ve Kûfî) yazılmasının ayırt edici özellikleri ve meziyetleri nelerdir?

Erken dönem Mushaf konusunu ele alan en önemli kaynaklar, referanslar ve araştırmalara nazaran, Müslüman âlimlerin tarih boyunca bu meseleye ayrıca ilgi gösterdiklerini ve bu mesele hakkında çeşitli yazılar yazdıkları görülmektedir.Fakat ilk dönemlerde yazılanların büyük bir kısmının kaybolduğunu ve geriye kalanların ise hicrî üçüncü yüzyıldan sonraya ait olduğuna şahit olmaktayız.Müstakil olmaksızın Kur'ân-ı Kerim resmini(formunu) ele alan en önemli kaynaklar arasında şunlar bulunmaktadır: İbnü’n-Nedîm’in (ö.384/994) “el-Fihrist”i; Ebu Hayyân et-Tevhîdî’nin (ö. 414/1023) “Risâletûn fi ʿilmi’l-kitâbe”adlı eserlerdir. Kur'ân’ınşekil açısından tarihi sürecini ele alan kaynaklar arasında ise;Ebû’l-Abbâs el-Mehdevî’nin (ö. 440/1048) “Hicâ’ûmeṣâḥifi’-emṣâr”, İbnMuâz el-Cühenî’nin (ö.442/1050“el-Bedîʿ”, Ebû Amred-Dânî’nin (ö.444/1052) “el-MuḲnîʿ fî mʿarifeti mersûmi meṣâḥifiehli’l-emṣâr”, Kirmânî’nin (ö.500/1106) “Ḫaṭṭu’l-mâḥif”, Şâtıbî‘nin (ö.590/1194) “Ἁḳῑletüetrâbi’l-Ḳaṣâid”, Yûsufel-Kâydî el-Hârizmî’nin (ö.618/1221) “Hicâ’l-meṣâḥîf”, ve Ḫarrâz’ın (ö.718/1318) “Mevridü’ẓ-ẓam’ân fi resmi aḥrûfi’l-Ḳur’ân” bulunmaktadır.

Ayrıca günümüzde de birtakım çalışmalar bulunmaktadır. Bu araştırmalar, İslam’ın değişik alanlarında ve Kur’ân ilimlerinde mütehassıs kişiler tarafından yapılmıştır. Bu alanda çalışanların en önemlileri arasında yer alan Prof. Dr. Tayyar Altıkulaç, Hz. Osman’a nispet edilen Mushaf-ı Şerif nüshalarının tahkiki ve neşrinde ciddi bir şekilde yoğunlaşmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi nüshası, Ṣan ̒a nüshası, Türk ve İslam Eserleri Müzesi nüshası, el-Meşhedü’l Hüseynî nüshası, ilaveten Hz. Ali’ye nispet edilen Tahran nüshası başlıca eserleridir. Yine muasır uzmanlardan Prof. Dr. Ganim Kuduri el-Hamd bütün çalışmalarında ve araştırmalarında bu alana yoğunlaşmıştır. ʿUlûmü’l-Kur’ân beyne’lmeṣâdiri ve’l-meṣâḥîf” ve “meṣâhîf-i maḫtūṭe” kitapları bu alandaki en önemli eserlerindendir. 

Anahtar Kelimeler

Mushaf-ı Şerif, Mekkî hattı, Vahiy Kâtibi, Medenî hattı, İbnü’n-Nedîm

Kaynakça

• Referans1: البَطَلْيَوسي، أبو محمد عبد الله بن محمد بن السِّيد. الاقتضاب في شرح أدب الكتاب. تح. مصطفى السقا وحامد عبد المجيد. القاهرة: دار الكتب المصرية، 1996م.
• Referans2: ابن الجوزي، أبو الفرج عبد الرحمن. المنتظم في تاريخ الأمم والملوك. تح. محمد عطا، مصطفى عطا. بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1992م.
• Referans3: ابن حميد، صالح بن عبد الله. نضرة النعيم في مكارم أخلاق الرسول الكريم.، جدة: دار الوسيلة، ط4، د.ت.
• Referans4: ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد. ديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر. تح. خليل شحادة. بيروت: دار الفكر، ط2، 1988م.
• Referans5: İbnü'n Nedîm, Ebü’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Ya‘kūb İsḥâk b. Muḥammed b. İsḥâk. el-Fihrist, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fażıl Aḥmed Paşa, 1134.
• Referans6: İbnü'n Nedîm, Ebü’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Ya‘kūb İsḥâk b. Muḥammed b. İsḥâk. el-Fihrist, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fażıl Aḥmed Paşa, 1135.