The Possibility Of Life In The Grave In Terms Of Muʿtazilite Ontology

Yıl 2023, Sayı: 49, 149 - 190, 30.04.2023

Ziya Erdinç

https://doi.org/10.28949/bilimname.1212070

Öz

Islamic scholars have developed different theories to reconcile between revelation knowledge of life (ḥayāt), questioning (suāl), punishment (ʿadhāb), and blessing (niʿma) in the grave and our necessary sense knowledge of the dead. Both are characteristics of the famous and widespread understanding of life in the grave. Even though many theologians, especially Ashʿārī, reported that Muʿtazila denied life in the grave, Muʿtazilite thinkers rejected these claims and insisted that they accepted. This research hypothesizes that the main reason for predication the view of its denial to Muʿtazila in general is kalām scholars` consideration that accepting the famous concept of life in the grave is impossible in terms of Muʿtazilite ontology.
This research aims to reveal Muʿtazila`s concept of life in the grave within the frame ontology using descriptive analysis and phenomenological methods. The study concludes that it is impossible to accept the famous concept of life by Muʿtazilite thinkers who postulate the following three ontological principles. First, there must exist life in a person for the existence of the perception of pain and pleasures and of meanings such as knowledge, power and will. Secondly, a person must have a specific structure (al-bunya al-makhṣūṣ) for the existence of life and the structure of the heart (bunya al-qalb) for the existence of knowledge and intellect. The third is that the obliged (mukallaf) consists of the body having a specific structure. Muʿtazilite thinkers have put forward an understanding of life in the grave, which is compatible with these ontological principles, by claiming that it will be experienced after the Doomsday.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, Ontological Principles, Intellectual Possibility, The Time of Life in the Grave.

Mu’tezile Ontolojisi Açısından Kabir Hayatının İmkânı

Öz

İslâm âlimleri, kabir hayatının varlığı, kabirde lezzet ve acı duyulacağı ve orada sorgu-suâlin gerçekleşeceğine dair naslarda yer alan bilgileri, bu dünyada ölülere ilişkin duyu bilgilerimizle çelişmeyecek şekilde açıklamak üzere farklı teoriler geliştirmişlerdir. Konuyla ilgili tartışmaların merkezinde yer alan kabir hayatının iki önemli özelliği bulunmaktadır: i) ölümün ardından kıyametin kopmasına kadar geçen sürede yaşanması ve ii) bedensel yönünün de bulunması. Bu iki özelliğe sahip anlayışı, meşhur veya yaygın kabir hayatı anlayışı olarak isimlendirmek mümkündür. Başta Eş'ârî olmak üzere birçok kelâmcı Mu'tezile'nin kabir hayatını inkâr ettiklerini haber vermesine karşın Mu'tezilî âlimler, bu iddiaları reddetmiş ve kabir hayatını kabul ettiklerini vurgulamışlardır. Bu çalışmanın hipotezi şudur: Mu‘tezilenin kabir hayatını inkar ettiğini söyleyen alimlerin bu görüşü onlara nispet etmelerinin sebebi, meşhur anlamıyla kabir hayatının varlığını savunmanın Mu'tezilî ontoloji açısından imkânsız olduğunu düşünmeleridir.
Bu araştırmada betimsel analiz ve fenomenolojik yöntemler kullanılarak ontoloji alanındaki görüşleri çerçevesinde Mu'tezile'nin kabir hayatına yaklaşımlarının ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda kabul ettikleri üç ontolojik ilkeyle birlikte çoğu Mu’tezilî düşünürün meşhur kabir hayatını kabul etmesinin imkânsız olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu ilkelerden birincisi, bir öznede acı ve lezzetlere ilişkin idrak ile bilgi, kudret ve irade gibi manaların varlığı için hayatın var olması gerektiğidir. İkincisi, bir mahalde hayatın varlığı için özel bir bünye; bilgi ve aklın varlığı için de kalbin özel bünyesinin bulunması gerektiğidir. Üçüncüsü ise mükellef varlığın, duyulur bünyeye sahip bedenden ibaret olduğu ilkesidir. Mu'tezilî âlimler, meşhur anlayıştan farklı olarak kabir hayatının kıyametin kopmasından sonra gerçekleşeceğini iddia ederek bu ontolojik ilkelerle uyumlu bir kabir hayatı tasavvuru ortaya koymaya çalışmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu, Ontolojik İlkeler, Aklî İmkân, Kabir Hayatının Zamanı.

Kaynakça

• Abdülazîz, Hâlid Fethî Muhammed es-Seyyid. “Kaziyyetü azâbi’l-kabr ve neʿîmihi ʿinde’l-Kâdî Abdülcebbâr el-Hemedânî”. Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb bi-Câmiʿati Zekâzîk 52 (2010), 81-128.
• Akın, Murat. “Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Diyanet İlmi Dergi 53/4 (2017), 151-177.
• Akın, Murat. "Ömer Nasuhi Bilmen’in Ahiret İnancını Temellendirmesi". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/39 (2019), 93-116.
• Ali, Ahmed Ali Fehmî. “ʿAzâbü’l-kabr ʿinde’l-Muʿtezileti beyne ashâbi’l-makâlâti”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-İnsâniyye ve’l-Edebiyye 21/2 (Ağustos 2021), 118-137.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed. Gâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmud Abdullatif. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1971.
• Âmidî, Ebü’l-Ḥasen Seyfüddīn ʿAlî b. Muḥammed. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Aḥmed Muḥammed Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesāiqi’l-Qavmiyye, 2004.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Cengiz, Yunus. “Mu‘tezile’nin İnsan Düşüncesinde Rakip İki Tasavvur: Ebü’l-Hüzeyl ve Nazzâm Gelenekleri”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/2 (Nisan 2018), 55-72.
• Cübbâî, Ebû Alî. Kitâbü’l-Makâlât. thk. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim el-. et-Tehzîb fi’t-teysîr. thk. Abdurrahman b. Süleymân es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire-Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısriyye-Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 2018.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Tahkîmu’l-ʿukûl fî tashîhi’l-l-usûl. thk. Abdusselâm b. Abbâs. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyyetu, 2. Basım, 2008.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. ʿUyûni’l-mesâʾil fî’l-ʿusûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dârü’l-İhsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. M. Zâhid Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-İrşâd ila kavâtıi’l-edilleti fî usûli’l-i’tikad. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdülmün’im Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Çelebi, İlyas. “İslam Düşüncesinde Kabir Hayatı Nedir Ne Değildir?” Kabir Hayatı Nedir Ne Değildir? 175-209. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002. Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Muʻtazilī Cosmology. Leiden: Brill, 1994.
• Dırâr b. Amr. Kitâbu’t-Tahrîş. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul: Litera Yayıncılık, ts.
• Ebû Reşîd Nîsâbûrî, Saʿîd b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Maʿn Zeyd - Rıdvân Seyyid. İskenderiye: ed-Dirâsetü’l-İnsâniyye li’l-Fikri’l-ʿArabî, 2002.
• Erdinç, Ziya. “Teftâzânî’nin Düşünce Sisteminde İnsanî Nefsin Varlığı ve Hakikati”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 7/2 (Ekim 2021), 157-194.
• Eşʿârî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. thk. Abdülkâdir Arnavut. Beyrut: Mektebetü Dâru’l-Beyân, 1981.
• Eşʿârî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. nşr. Ömer Aydın ve Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-i’tikad. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983. Heemskerk, Margaretha T. “ʿAbd al-Jabbār al-Hamadhānī on Body, Soul and Resurrection”. A Common Rationality: Muʿtazilism in Islam and Judaism. ed. Camilla Adang vd. 127-156. Würzburg: Ergon Verlag in Kommission, 2007.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b Hasan el-Ensârî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed b. Ali ez-Zâhirî. el-Fasl: Din ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Metteveyh, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. el-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. thk. J. J. Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katulikiyye, 1965.
• İbn Metteveyh, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. et-Tezkiretü fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâz. thk. Daniel Gimaret. 2 Cilt. Kahire: el-Maʿhedu’l- İlmî el-Fransî li-Âsâri’ş-Şarkiyye, 2009.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin. el-Muʿtemed fî usûli’d-dîn. thk. Wilfred Madelung - Martin McDermott. Al-Hoda: London, 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn. thk. Wilfred Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy-Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddin. Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-red ʿale’l-felâsife. thk. Hassan Ansari - Wilfred Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy-Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Kitâbü’l-Kalâid fî tashîhi’l-akâid. thk. A. Nasri Nâdir. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1985.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Tabakâtü’l-Muʿtezile. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1988.
• Îcî, Adudüddin. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şahfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-dîn. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: et-teklîf. thk. Muhammed Ali en-Neccâr - Abdülhalîm en-Neccâr. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1965.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: Halku’l-Kur’ân. thk. İbrahim Ebyârî. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: rü’yetü’l-bâri. thk. Ebü’l-Vefâ el-Guneymî - Muhammed Mustafa Hilmi. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. “el-Muhtasar fî usûli’d-dîn”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. nşr. Muhammed Ammâre. Kahire, 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. “Fazlü’l-iʿtizâl ve tabakâtü’l-Muʿtezile ve mubâyenetihim lisâiri’l-muhâlifîn”. Fazlü’l-iʿtizâl ve tabakâtü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid. haz. Fuad Seyyid. 85-368. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’l-Şarkiyye, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâʿbî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitabü’l-Makâlât ve meʿahu ʿuyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul ve Amman: KURAMER ve Darü’l-Feth, 2018.
• Kubat, Mehmet. “Mezheplerin Ana İhtilâf Konularından Biri Olarak Kabir Azâbı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/1 (2020), 9-32.
• Kuraşî, Hibe bt. Sâlih. “İmkâniyyetü rü’yeti’l-ahyâi li-ʿazâbi’l-emvâti”. Mecelletü Câmiatü’l-Melik Abdülazîz: el-Âdâb ve’l-Ulûm ve’l-İnsâniyye 29/4 (2021), 613-627.
• Necrânî, Takıyyüddîn Muhtâr b. Mahmûd. el-Kâmil fi’l-istiksâ fî mâ beleganâ min kelâmi’l-kudemâ. thk. es-Seyyid Muhammed eş-Şâhid. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hafızüddin Abdullah b Ahmed b Mahmûd. Şerhü’l-Umde fî akîdeti Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa = el-İ’timâd fi’l-i’tikâd. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2012.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefî. Tebsiratü’l-edille fî usuli’d-din. thk. Claude Selâme. 2 Cilt. Dımaşk: el-Mahedü’l-İlmi’l-Firansi li’d-Diraseti’l-Arabiyye, 1990.
• Okuyan, Mehmet. Kur’an-ı Kerim’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyamet-Ahiret Süreci. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2. Basım, 2012.
• Ödemiş, Mehmet. “Tartışmalı Bir Akide Problemi Olarak Kabir Azabı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (Aralık 2017), 503-567.
• Özdemir, Metin. “Kabir Azabı Tartışmasına Farklı Bir Bakış”. İslâmiyât 5/3 (2002), 153-168.
• Özerol, Mehmet Fatih. “Mu‘tezile Kelâmında Ahiret Halleri (Eskatoloji): İbnü’l-Melâhimî Örneği”. Trabzon İlahiyat Dergisi 9/2 (Güz 2022), 207-240.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. İ’tikâdâtü fıraki’l-Müslimîn ve’l-müşrikîn. nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1937.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2014.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2014.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Ankara-İstanbul: TDV Yayınları-İSAM Yayınları, 2017.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1988.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Şerhu’l-Makâsıd. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Muharrem Efendi, 1305.
• Toprak, Süleyman. Ölümden Sonraki Hayat: Kabir Hayatı. Konya: Nur Basımevi, 1986.
• Usta, İbrahim. “İslam Mezhepleri’nde Kabir Hayatı’na Genel Bakış”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/1 (2012), 245-255.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah b. Mahmûd el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.