Scientific Activities in the Fātimīds of the Maghrib Period (297-362/909-973)

Yıl 2024, Sayı: 52, 491 - 515, 31.10.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.28949/bilimname.1488480

Öz

The Fātimīds (297-567/909-1171), who belonged to the Ismāʿīlī Shiʿīsm, reached an effective political and military power in the region in a short time after its establishment in Ifrīqiyya, east of Maghrib. Acting with an expansionist approach, the state not only conquered Maghrib and Sicily but also took Egypt under its sovereignty in 358 (969). The Fātimīds, who became one of the greatest powers of the Islamic world after this stage, ensured that the khutbas were read in their name in Hijaz. In 362 (973), when the center of the caliphate was moved from Mansûriya to the newly established Cairo, the sixty-year period of the Maghrib ended and the Egyptian period of the Fātimīds began. In contrast to the Egyptian period, the Maghrib period of the Fātimīds has been a period that has been less researched and about which fewer studies and evaluations have been made. Most of the studies on the Maghrib period have focused on the political and military activities of this state. However, during the Maghrib period, the Fātimīds took important steps not only politically and militarily but also in terms of cultural and civilizational history. The fact that the Fātimīds gave importance to branches of science such as philosophy, medicine, pharmacy, astronomy and astrology in addition to religious sciences and made some remarkable inventions in positive sciences in this period makes it necessary to examine the developments in the Maghrib period in this sense. The Fatimid caliphs of the Maghrib period, whose scientific levels were understood to be at an advanced level, contributed to the cultural and civilizational progress of the state by supporting scientific activities in the region they ruled. The Caliphs allowed the Bayt al-Hikma, which was left by the Aghlebīds, to continue its existence, patronized the scholars trained here, supported their studies, and combined the books found here with their own books to form the great palace library. Although the sources and narrations about the steps taken to support scientific activities in the Maghrib are very limited, meticulous reading reveals that important developments took place in terms of science and civilization during this period. In this sense, this study aims to reveal the importance of the developments in the field of science and civilization in the Maghrib period in terms of the Fātimīds and Islamic history with the help of the limited number of sources available.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Maghrib, Shīʿa, Fātimīds, Scientific Activities

Mağrib Dönemi Fâtımîler’de Bilimsel Faaliyetler (297-362/909-973)

Öz

İsmâilî Şiîliğine mensup Fâtımîler (297-567/909-1171) Mağrib’in doğusunda kalan İfrîkıye’de kurulmasının ardından kısa sürede bölgede etkili bir siyasî ve askerî güce ulaşmıştır. Yayılmacı bir anlayışla hareket eden devlet, Mağrib ve Sicilya’yı ele geçirmesinin yanında 358 (969) yılında Mısır’ı hâkimiyet altına almıştır. Bu aşamadan sonra İslâm dünyasının en büyük güçlerinden biri haline gelen Fâtımî Devleti, Hicâz’da hutbelerin kendi adlarına okunmasını sağlamışlardır. 362 (973) yılında hilâfet merkezinin Mansûriye’den yeni kurulan Kahire’ye taşınmasıyla yaklaşık altmış yıllık Mağrib dönemi sona ermiş, bu tarihten itibaren Fâtımîler’in Mısır dönemi başlamıştır. Mısır dönemine mukabil Fâtımîler’in Mağrib dönemi daha az araştırılmış ve hakkında değerlendirmelerin daha az yapıldığı bir dönem olmuştur. Mağrib dönemine dair yapılan araştırmalar ise çoğunlukla bu devletin siyasî ve askerî faaliyetlerine dönük olmuştur. Ancak Mağrib döneminde Fâtımîler sadece siyasî ve askerî açıdan değil, aynı zamanda kültürel ve medeniyet tarihi itibarıyla da önemli izler bırakmışlardır. Fâtımîler’in bu dönemde dinî ilimlerin yanında felsefe, tıp, eczacılık, astronomi ve astroloji gibi ilim dallarına önem vermeleri ve pozitif bilimlerde dikkat çekici bazı icatlarda bulunmaları, Mağrib dönemindeki gelişmeleri incelemeyi zaruri kılmaktadır. İlmî seviyeleri ileri düzeyde oldukları anlaşılan Mağrib dönemi Fâtımî halifeleri, hüküm sürdükleri bölgede bilimsel faaliyetleri destekleyerek devletin kültürel ve medeniyet alanında ilerlemesine katkıda bulunmuşlardır. Halifeler, Ağlebîler’den kalan Beytülhikme’nin varlığını sürdürmesine imkân tanıyarak burada yetişen ilim adamlarını himâye etmişler, çalışmalarını desteklemişler, içerisinde bulunan kitapları kendi kitapları ile birleştirerek büyük saray kütüphanesini meydana getirmişlerdir. Her ne kadar Mağrib’deki bilimsel faaliyetlerin desteklenmesine yönelik atılan adımların aktarıldığı kaynaklar ve rivayetler bir hayli kısıtlı olsa da yapılacak titiz okumalar ile bu dönemde ilim ve medeniyet açısından önemli gelişmelerin yaşandığı müşahede edilmiştir. Bu anlamda çalışma, eldeki sınırlı sayıda kaynağın yardımıyla Mağrib dönemi ilim ve medeniyet alanındaki gelişmelerin Fâtımîler ve İslâm tarihi açısından önemini ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Mağrib, Şîa, Fâtımîler, Bilimsel Faaliyetler

Teşekkür

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• ARSLANTAŞ, Nuh. İslâm Dünyasında İktisadi Ve İlmi Hayatta Yahudiler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2009.
• ATÂULLÂH, Hıdır Ahmed. El-Hayâtü’l-Fikriyye Fî Mısr Fi’l-ʿasri’l-Fâtımî. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1989.
• BAKIR, Abdülhalik. “Ortaçağ İslâm Dünyasında Dokuma Sanayi”. Belleten 64/241 (2000).
• BEKRÎ, Ebû ‘Ubeyd. El-Muğrib Fî Zikri Bilâdi İfrîkıye Ve’l-Mağrib. Nşr. Mac-Guckin De Slane. Algiers: Y.Y., 1857.
• BİR, Atilla - KAÇAR, Mustafa. “Usturlap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Tdv Yayınları, 2012.
• BOSWORTH, Edmund. “A Mediaeval Islamic Prototype Of The Fountain Pen?”, Mediaeval Arabic Culture And Administration. London: Variorum Press, 1982.
• CEVZERÎ, Ebû ‘Alî Mansûr El-Azîzî. Sîretü’l-Üstâz Cevzer. Thk. Muhammed Kâmil Hüseyin-Muhammed Abdülhâdî Şaîre. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1954.
• CRESWELL, Keppel Archibald Cameran. The Muslim Architecture Of Egypt. New York: Hacker Art Books, 1978.
• ÇELİK, Aydın. Fatımiler Döneminde Kahire Şehri. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• ÇUBUKÇU, Asri. “Muiz-Lidînillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: Tdv Yayınları, 2006.
• DAFTARY, Farhad. The Ismâ‘Îlîs Their History And Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• D‘ΠİDRÎS, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn Bi’l-Mağrib El-Kısmü’l-Hâs Min Kitâbi ‘Uyûni’l-Ahbâr. Thk. Muhammed El-Ya‘Lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• DAYF, Şevkî. Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, Asru’d-Düvel Ve’l-İmârât. Kahire: Menşurâtu Zevi’l-Kurbâ, 1992.
• DOĞRUYOL, Hasan. “İbnü’l-Cezzâr, Ebû Ca‘Fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/1-3. İstanbul: Tdv Yayınları, 2000.
• ERBAŞ, Furkan. “Fâtımî Devlet Adamı Üstâz Cevzer Es-Sıkıllî (Ö. 362/973)”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/49 (2024), 303-325.
• ERBAŞ, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye Ve Mansûriye Şehirleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• ERBAŞ, Furkan. “Fâtımîler’de Slav Asıllı Devlet Görevlileri”. Harran İlahiyat Dergisi 47 (2022), 150-166.
• ERBAŞ, Furkan. Kahire’nin Kurucusu Fâtımî Halifesi Mu’izz-Lidînillâh. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• ERÜNSAL, İsmail E. Ortaçağ İslâm Dünyasında Kitap Ve Kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• HALM, Heinz. The Empire Of The Mahdi: The Rise Of The Fatimids. Çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
• HALM, Heinz. The Fatimids And Their Traditions Of Learning. London: I.B. Tauris & Co., 1997.
• HASAN, Zekî Muhammed. Künûzü’l-Fâtımiyyîn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1937.
• İBN CÜLCÜL, Süleymân B. Hassân. Tabakātü’l-Etıbbâʾ Ve’l-Hükemâʾ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İBN EBÎ USAYBİʿA, Ahmed B. El-Kâsım. ʿuyûnü’l-Enbâʾ Fî Tabakâti’l-Etıbbâʾ. Nşr. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayât, 1965.
• İBN HALLİKÂN, Ahmed B. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘Yân Ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. Thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1977.
• İBN HAMMÂD Es-Sanhâcî, Muhammed B. ‘Alî. Ahbâru Mülûki Benî ʿubeyd Ve Sîretühüm. Nşr. Tihâmî Nakra - Abdülhalîm Uveys. Kahire: Dârü Sahve, 1981.
• İBN İYÂS, Muhammed B. Ahmed. Bedâʾiʿu’z-Zühûr Fî Vekāʾiʿi’d-Dühûr. Thk. Muhammed Mustafâ. Kahire: Heyetü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti Li’l-Kitab, 1984.
• İBN ‘İZÂRÎ, Ahmed B. Muhammed. El-Beyânü’l-Muğrib Fi Ahbâri Mülûki’l- Endelüs Ve’l-Mağrib. Nşr. G. S. Colin, E.Levi Provençal. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1980.
• İBN TAĞRÎBERDÎ, Cemâlüddîn Yûsuf. En-Nücûmu’z-Zâhire Fî Mülûki Mısr Ve’l-Kāhire. Nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İBN ZÂFİR, ‘Alî. Ahbâru’d-Düveli’l-Munkatı‘A. Nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français D’archéologie Orientale, 1972.
• İBNÜ’L-ESÎR, ‘Alî B. Muhammed. El-Kâmil Fi’t-Târîh. Thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh El-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İBNÜ’L-KIFTÎ, ʿalî B. Yûsuf. İhbârü’l-ʿulemâʾ Bi-Ahbâri’l-Hükemâʾ. Thk. İbrâhim Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• KÂDÎ NU‘MÂN, B. Muhammed. El-Mecâlis Ve’l-Müsâyerât. Thk. Habîb El-Fakî Ve Dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• KÂDÎ NU‘MÂN, B. Muhammed. Kitâbü İftitâhi’d-Da‘Ve. Nşr. Farhad Daftary. Tunus: Eş-Şeriketü’t-Tunisiyye Li’t-Tevzî‘, 1986.
• KÂDÎ ʿabdülcebbâr, Ebü’l-Hasen B. Ahmed. Tesbîtü Delâʾili’n-Nübüvve. Thk. Abdülkerîm Osmân. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, Ts.
• KALKAŞENDÎ, Şihâbüddîn Ahmed. Subhu’l-Aʿşâ Fî Sınâʿati’l-İnşâ. Thk. Dârü’l-Kütübi’l-Hadîviyye. Kahire: Dârü’l Kütübi’l-Hadîviyye, 1914.
• KAVAS, Ahmet. “Mehdiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/387-389. Ankara: Tdv Yayınları, 2003.
• KAYA, Mahmut. “Beytülhikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/88-90. İstanbul: Tdv Yayınları, 1992.
• KAYA, Mahmut. “Dârülhikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: Tdv Yayınları, 1993.
• KAYA, Seyfettin. Ortaçağ İslâm Dünyasında Astronomi, Astroloji Ve Gözlemevleri. İstanbul: Selenge Yayınları, Ts.
• KİNDÎ, Muhammed B. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât Ve Kitâbü’l-Kudât. Nşr. Rhuvon Guest. Leiden: Y.Y., 1912.
• LANE-POOLE, Stanley. The Story Of Cairo. London, 1906.
• LEWIS, Bernard. “Paltiel: A Note”. Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies 30/1 (1967).
• MAKRÎZÎ, Ahmed B. ʿalî. El-Mevâ‘İz Ve’l-İ‘Tibâr Bi-Zikri’l-Hitati Ve’l-Âsâr. Thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha Eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1998.
• MAKRÎZÎ, Ahmed B. ʿalî. İtti‘Âzu’l-Hunefâ’ Bi-Ahbâri’l-E’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-Hulefâ’. Thk. Cemâlüddîn Eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-A’lâ Li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• MAKRÎZÎ, Ahmed B. ʿalî El-. Kitâbü’l-Mukaffâ’ El-Kebîr. Thk. Muhammed El-Ya‘Lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• NÜVEYRÎ, Ahmed B. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb Fî Fünûni’l-Edeb. Thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• PEDERSEN, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. Çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• QUATREMÉRE, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-Li-Din-Allah”. Journal Asıatıque 3/3 (1837).
• SAFEDÎ, Halîl B. İzzeddîn. El-Vâfî Bi’l-Vefeyât. Thk. Ahmed El-Arnaûd - Türkî Mustafâ. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000.
• SÂİD EL-ENDELÜSÎ, Ebü’l-Kāsım. Tabakâtü’l-Ümem. Nşr. Louis Cheikho. Beyrut: El-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye, 1912.
• SARIÇAM, İbrahim - ERŞAHİN, Seyfettin. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• ŞAHİN, Hasan - CİHAN, Ahmet Kamil. “İshak B. Süleyman El-İsrâîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/544-546. İstanbul: Tdv Yayınları, 2000.
• TEMÎM, B. Muʿizz-Lidînillâh El-Fâtımî. Dîvânü Temîm B. Muʿizz-Lidînillâh El-Fâtımî. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1957.
• UMEYRÎ, Semîre. El-Hayatü’s-Sekâfiyye Li’d-Devleti’l-Fâtımiyye Bi Bilâdi’l-Mağribi’l-İslâmî. Cezayir: Bouira Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• YILDIZ, Firdevs. Ortaçağ İslâm Dünyasında Bir Yahudi Hekim Ve Filozof: İshak El-İsrâîlî. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• ZEYDÂN, Corcî. İslâm Uygarlıkları Tarihi. Çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.