Burada Bir Argüman Var: Argüman Göstergesi Olarak Kullanılan İfadeler

Year 2025, Issue: 54, 223 - 260, 31.10.2025

Mehmet Özturan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1690538

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı mantık geleneğinin geç dönem temsilcilerinden Hamdizâde Mehmed Râgıb Efendi’nin Esʾile-i Mîzâni’l-ʿUdûl ve Ecvibe-i Mikyâsi’l-ʿUkûl adlı eserinin son bölümü olan "hâtime" kısmını konu edinmektedir. Söz konusu bölüm, klasik mantık literatüründe genellikle ayrıntılı bir biçimide ele alınmayan bir meseleye, yani argümana işaret eden ifadeler (argumentative indicators) meselesine odaklanması bakımından dikkat çekici ve istisnai bir nitelik taşımaktadır. Bu tür ifadeler, bir metin ya da söylemde bir görüşün öne sürüldüğünü veya gerekçelendirildiğini gösteren dilsel unsurlar olarak tanımlanır. Örneğin “çünkü”, “bu nedenle”, “dolayısıyla” gibi ifadeler, bağlama göre, bir iddianın ileri sürüldüğüne ya da o iddiaya gerekçe sunulduğuna işaret eder. Modern argüman teorisinde bu tür işaretçiler, yalnızca pedagojik amaçlarla değil, aynı zamanda argümanların yapısal çözümlemesinde temel araçlar olarak ele alınmakta ve eleştirel düşünme kitaplarında sistematik biçimde incelenmektedir. Ancak bu konunun İslam mantık geleneğinde nasıl ele alındığına dair kapsamlı bir tartışma henüz şekillenmemiştir. Hamdizâde’nin “hâtime”si, bu boşluğu doldurabilecek nitelikte bir liste sunmakta; argümana işaret eden edat ve ifadeleri sistematik biçimde derlemekte ve kısmen örneklemektedir. Bu çalışma, söz konusu ifadeleri mantıksal ve dilbilimsel bir bakış açısıyla incelemekte; özellikle Arapça’da sık kullanılan “inne” ve “fa” gibi edatların argüman oluşturucu işlevlerini analiz etmekte, bu edatların mantıksal çıkarımın işaretçisi olduğu gösterilmektedir. Sonuç olarak, Esʾile’nin “hâtime” bölümü, Osmanlı mantık geleneği içinde nadiren rastlanan bir biçimde, metin çözümlemeye katkı sağlayabilecek argümantatif ifadelerin izini sürmektedir.

Keywords

Mantık , Hamdizade Mehmet Ragıp , argüman işaretçileri

There Is an Argument Here: Expressions As Argumentative Indicators

Abstract

This article investigates the final section (khātima) of Asʾilat Mīzān al-ʿUdūl wa-Ajwibat Mikyās al-ʿUqūl, a logical treatise composed by Hamdizâde Mehmed Râgıb Efendi, one of the last representatives of the Ottoman tradition of logic. The section in question is noteworthy in that it engages with a topic rarely addressed in detail in classical logical works: the role of expressions that indicate the presence of an argument (argumentative indicators). Such expressions—terms like “because,” “therefore,” or “thus”—serve to mark the advancement or justification of a claim within a given discourse. In contemporary theories of argumentation, these linguistic markers are treated not merely as pedagogical aids but as tools essential to the structural analysis of reasoning, and are studied systematically in manuals on critical thinking. By contrast, the treatment of this topic within the Islamic logical tradition remains largely unexplored. Hamdizâde’s khātima is thus of particular interest, offering a systematic inventory—accompanied in part by examples—of particles and expressions that function as argumentative indicators. Drawing on both logical and linguistic approaches, the present study focuses especially on the inferential role of Arabic particles such as inna and fa, showing how these function as indicators of reasoning. The khātima of Asʾilat, it is argued, represents a rare and revealing instance within the Ottoman logical tradition of attention to the linguistic forms through which argumentative structures are made manifest in discourse.

Keywords

Logic , Hamdizâde Mehmed Ragıp Atademir , Argumentative indicators

References

• Alpyağıl, Recep. “Atademir, Hamdi Ragıp”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ek 1. Türkiye Diyanet Vakfı, 25 Nisan 2025. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/EK-1/CEK114558.pdf.
• Ālūsī, Maḥmūd al-. Rūḥ al-Maʿānī fī Tafsīr al-Qurʾān al-ʿAẓīm wa’s-Sabʿ al-Mathānī. 1. bs. Editör ʿAlī ʿAbd al-Bārī ʿAṭiyya. C. 15. Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1415.
• Arıkan, Mustafa. “Hamdi Ragıp Atademir”. Selçuk Üniversitesi, 1995.
• Atademir, Hamdi Ragıp. “Babama Dair”. Yeni Konya (Konya), 08 Ekim 1953.
• Durmuş, Ali. “Hamdîzâde Mehmed Râgıb Atademir’in ‘Terceme-i İtikâdâtü Fıraki’l-Müslimîn’ Adlı Eseri ve Tahlili”. Içinde İlahiyat Alanında Araştırma ve Değerlendirmeler, editör M. Sait Uzundağ, Nurullah Agitoğlu, ve Hasan Selim Kıroğlu. Gece Kitaplığı, 2021.
• Ebheri, Esirüddin Mufaddal b. Ömer b. Mufaddal, 663/1264. Îsâgûcî ve Şerhi. Çeviren ve Şerh: Ferruh Özpilavcı. Litera, 2017.
• Ebū Ḥayyān el-Endelüsī. et-Teẕyīl ve’t-Tekmīl fī Şerḥi Kitābi’t-Tashīl. 1. baskı. Edited by Hasan Hendâvî. C. 3. Dârü’l-Kalem; Dârü Kunûzi İşbîliyye, 1997.
• Elif Efendi, Mehmed, (Hasirizade), 1345/1927. Muhtaru’l-Enba’: Edatlar Kitabı (inceleme-metin). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Ġalāyīnī, Muṣṭafā b. Muḥammad Selīm el-. Cāmiʿu’d-durūsi’l-ʿArabiyya. 28. bs. C. 2. El-Mektebetü’l-ʿAṣriyye, 1414.
• Ġālibūlī, Muṣṭafā b. İbrāhīm el-. “Gelibolulu Mustafa b. İbrahim ve Tuhfetü’l-Avâmil’i İçinde”. İçinde Tuhfetü’l-Avâmil. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Arap Dili ve Belâgatı Bilim Dalı, 2009.
• Ġālibūlī, Muṣṭafā b. İbrāhīm el-, ʿIṣāmuddīn İbn ʿArabs̱āh, Saʿdullāh eṣ-Ṣaġīr, ve Aḥmad el-Faṭāmī. Şurūḥu’l-ʿAvāmil li’ş-Şerīfi’l-Cürcānī ve Muḥammed b. PirʿAlī el-Birgivī. 1. bs. Editör İlyās Ḳabḷān. Dārü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• Hamdizâde Mehmet Ragıp. Es’ile-i Mîzâni’l-Udûl ve Ecvibe-i Mikyâsi’l-Ukûl. Meşrik-i İrfan Matbaası, 1337.
• Ḥasan, Abbâs. An-Naḥwü’l-wâfî. 15. bs. C. 3. Dârü’l-maʿârif, t.y.
• İbnü’l-Ḥācib, ʿUṯmān b. ʿUmar. el-Kāfiyye fī ʿIlmi’n-Naḥv. Editör Ṣāliḥ ʿAbdü’l-ʿAẓīm eş-Şāʿir. Mektebetü’l-Ādāb, 1431.
• Kaçar, Halil İbrahim. “Arapça’da Meânî (Semantik) Açısından Atıf (Bağlama) Edatları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, sy 2 (2012): 163-91.
• Katibi, Ebü’l-Hasan Necmeddin Ali b. Ömer b. Ali el-Kazvini. el-Mufassal fi Şerhi’l-Muhassal. El-Asleyn li’d-Dirasat ve’n-Neşr [Aslein Studies Publication]; Müessesetu Kelam li’l-Buhus ve’l-İ’lam [Kalam Research & Media], 2018.
• Khalid b. ‘Abd Allah al-Azharī. Mūṣil al-Ṭullāb ilā Qawāʿid al-Iʿrāb. 1. bs. Dār al-Risālah, 1996.
• Kırcı, Recep. “Arap Dilindeki اَم ve ْاَو Edatları İle İlgili Bir İnceleme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, sy 1 (2021): 588-600.
• Kur’ân. Ayet ve hadislerle açıklamalı Kur’an-ı Kerim meali. Editör 5. bs. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2016.
• Kutbuddîn Râzî. Tahrîru’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye fî Şerhi er-Risâleti’ş-Şemsiyye. Editör Muhsin Bidarfer. Menşûrât-ı bidar, 2005.
• Magnisavi, Ahmed b. Süleyman el-. Şerhu’l-İstidlaliyye. Matbaa-i el-Hac Huharrem Efendi, 1287.
• Mehmed Zihni Efendi, 1332/1913. el-Müntehab ve’l-Muktedab Fi Kavaidi’s-Sarf ve’n-Nahv. Marifet Yayınları, 1981.
• Murâdî, Hasan İbnü’l-Kâsım el-. el-Cene’d-Dânî fî Hurûfi’l-Meânî. Editör Fahreddîn Kabâve ve Muhammed Nedîm Fâdıl. el-Cene’d-Dânî. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Pehlivan, Necmettin. “Âdâbü’l-Bahs ve’l-Münâzara Geleneğinde ‘İkinci Yeni’: Hüseyin Şah el-Adanavî’nin Hüseyniyye’si ve Tahkiki”. İçinde Osmanlı’da İlmi Mantık ve Münazara, editör Mehmet Özturan, Yusuf Daşdemir, ve Furkan Kayacan, c. 7. İSAR Yayınları, 2022.
• Pehlivan, Necmettin, ve Muhammet Çelik. “Ḳıyāsın Tarifi Bağlamında Ġayru Muteʿāraf Ḳıyās: ʿOs̱mān b. Muṣṭafā eṭ-Ṭarsūsī’nin Risāle-i İstidlāliyye’si Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59, sy 1 (2018): 1-46. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001481.
• Ṣadrü’l-efâḍıl el-Ḳāsım b. el-Ḥüseyn el-Ḫârizmî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb li’z-Zemaḫşerî: et-Taḫmîr. 1. bs. Edited by ʿAbdurraḥmân b. Süleymân el-ʿUseymîn. C. 1. Câmiʿatü Ümmi’l-Ḳurâ; Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1990.
• Seyyid Şerif Cürcâni. Hâşiyetu Seyyid Şerîf Cürcânî. Muhsin Bidarfer. Menşûrât-ı bidar, 2005.
• ʿAlī b. Muḥammad b. ʿAlī ez-Zeyn eş-Şerīf el-Cürcānī. Kitābu’t-Taʿrīfāt. 1. bs. Dārü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1983.