An Analysis of the Concept of “Wājib” among Taklīfī Ahkām in the Context of Fiqh-Qirāʾah Science

Year 2024, Volume: 25 Issue: 25, 247 - 282, 30.06.2024

Yunus Yalçın

https://doi.org/10.51553/bozifder.1446045

Abstract

This study is a collaborative effort between the fields of qirāʾah (Qurʾānic recitation) and fiqh (Islamic jurisprudence). The science of qirāʾah deals with the different ways of reciting the words of the Qurʾān. The different recitation styles (wujūh al-qirāʾah) of the verses are considered sharʿī evidences from the Qurʾān itself, as they constitute parts of the Qurʾān. Usūl al-fiqh (principles of jurisprudence) is the science that deals with how to derive rulings from sharʿī evidences while fiqh is the systematic study of the rulings derived through this methodology. Sharʻī ahkām derived from sharʿī evidences are divided into two categories. These are taklīfī ahkām and waḍʿī ahkām. The general topic of this joint study between qirāʾah and fiqh is taklīfī ahkām. The specific subject of the study is the nature of the concept of wājib within taklīfī ahkām. Since dealing with all taklīfī ahkām in this study would prevent a thorough examination of the subject, this study is limited to the nature of the concept of wājib. It is believed that this study is important in terms of the number, nature and reflection of taklīfī ahkām in different denominations of Islamic jurisprudence. This study aims to determine the nature of the concept of wājib derived from taklīfī ahkâm in the most critical issues of the science of qirāʾah. These issues include the obligation to learn and teach the sciences of qirāʾah, tajwīd with waqf and ibtidā because; the concept of wājib is divided into sharʿī and terminological parts, and further into ʿaynī-individual and kifāyī-collective parts based on the mukallaf. In the field of qirāʾah, some issues have been ruled as ʿaynī wājib, some as kifāyī wājib, some as wājib, and some as terminological wājib. In this study, it is determined that sharʿī wājib is equivalent to farḍ-obligatory, while demonstrating the equivalence terminological wājib with sunnah-recommended practice. This is because the rulings within the scope of terminological wājib are based on either the words or actions of the Prophet Muhammad (peace be upon him).

Keywords

Science of Qirāʾah, Science of Fiqh, Taklīfī Ahkām, Sharʻī Wājib, Terminological Wājib

Fıkıh-Kıraat İlmi Bağlamında Teklîfî Hükümlerden “Vâcip” Kavramının Analizi

Abstract

Bu çalışma, fıkıh ve kıraat ilimleri arasında ortak bir çalışmadır. Kıraat ilmi Kur’ân âyetlerindeki kelimelerin farklı okunuş keyfiyetlerini bildiren bir ilimdir. Âyetlerdeki okunuş farklılıkları olan kıraat vecihleri ise Kur’ân’ın kendisini oluşturan cüzler olması açısından şer‘î delillerdendir. Fıkıh usûlü şer‘î delillerden nasıl hüküm çıkarılacağını bildiren bir ilim dalı olup fıkıh ise bu usul ile çıkarılan hükümlerin sistematik olarak ele alınmasından ibarettir. Şer‘î delillerden çıkarılan şer‘î hükümler iki kısma ayrılır. Bunlar teklîfî ve vaz‘î hükümlerdir. Bu çalışmanın genel konusu, teklîfî hükümlerdir. Çalışmanın özel konusu ise teklîfî hükümlerden vâcip kavramının mâhiyeti hakkındadır. Bu çalışmada teklîfî hükümlerin tamamının ele alınması, konunun derinlemesine incelenmesine mâni olacağından, çalışma vâcip kavramının mâhiyeti ile sınırlandırılmıştır. Bu çalışmanın, teklîfî hükümlerin mezheplere göre sayısını, mâhiyetini ve diğer ilimlere yansımasını göstermesi açısından önem arz ettiği düşünülmektedir. Bu çalışma, teklîfî hükümlerden vâcip kavramının, kıraat ilminin en önemli meselelerindeki mâhiyetini tespite yöneliktir. Bu meseleler, kıraat ilmi, tevcid ilmi ile vakf ve ibtidâ ilminin öğrenilip öğretilmesinin vâcip olmasıdır. Çünkü vâcip kavramının, şer‘î ve ıstılahî kısmı olduğu gibi mükellefler itibara alınarak aynî ve kifâî kısmı da bulunmaktadır. Kıraat alanında bazı meseleler hakkında aynî vâcip, bazısı hakkında kifâî vâcip, bazısı hakkında şer‘î vâcip ve bazısı hakkında da ıstılahî vâcip hükmü verilmiştir. Bu çalışmada şer‘î vâcibin farz ile eşit olduğu tespit edilmiş; ıstılahî vâcibin ise sünnet ile eşit olduğu ortaya konmuştur. Çünkü ıstılahî vâcip kapsamında tespit edilen hükümler ya Hz. Peygamber’in (s.a.v) sözüne ya da fiiline dayanmaktadır.

Keywords

Kıraat İlmi, Fıkıh İlmi, Teklîfî Hükümler, Şer‘î Vâcip, Istılahî Vâcip

References

• Âmidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî ʿAlî Seyyidüddîn es̱-S̱aʿlebî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-ʿAfîfî. 4 Cilt. Beyrut, Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• ‘Abd, Feryâl Zekeriya. el-Mîzân fî ahkâmi tecvîdi’l-Ḳur’ân. Ḳâhire: Dâru’l-İmân, ts.
• Acar, Mehmet Maşuk, “Kıraatlerin Sınırlandırılmasının Şâz Kıraatler Üzerindeki Etkisi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (Ocak 2023), 323-343.
• ‘Alâʾuddîn el-Buḫârî, ‘Abdul‘azîz b. Aḥmed b. Muḥammed el-Ḥanefî. Keşfu’l-ʾesrâr şerḥu ʾUṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Bâḳillânî, Ebû Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib. Kitabü't-Taḳrîb ve’l-irşâd. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Baṣrî, Ebü’l-Ḥüseyn Muḥammed b. ‘Ali b. eṭ-Ṭayyib el-Mu‘tezilî. el-Mu‘temed fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1982.
• Bennâʾ, Aḥmed b. Muḥammed. İtḥâfü fuḍalâi’l-beşer fi’l-ḳırââti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: y.y., 2006.
• Besse el-Mıṣrî, Maḥmud b. ‘Ali. el-‘Amîd fî ‘ilmi’t-tecvîd. İskenderiye: Dâru’l-‘Aḳîde, 2004.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî. Şuʿabü’l-îmân. thk. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulḥamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bostan, Osman. “Mukeddimetü’l-Cezerî’nin Muhtevası ve Metodu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/1 (Haziran 2023), 185-212. https://doi.org/10.17120/omuifd.1274261.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr, Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1993.
• Cerrâʿî, Ebû Bekr b. Zeyd el-Maḳdisî. Şerḥu Muḫtaṣari uṣîli’l-fıḳh. thk. ‘Abdul‘azîz Muḥammed. 3 Cilt. Kuveyt: Leṭâʾif li-Neşri’l-Kütüb, 2012.
• Ceṣṣâṣ, Ebû Bekir Aḥmed b. ‘Alî er-Râzî. Uṣûlü’l-fıkh el-müsemmâ bi’l-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evḳâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Ḍabbâ‘, ‘Ali Muḥammed. el-İḍâe fî beyâni usûli’l-kırâe. Mısır: y.y., ts.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOs̱mân b. Saʿîd. el-Müktefâ fi’l-vaḳf ve’l-ʾibtidâ. thk. Muḥyiddîn ʿAbdurrahman Ramaḍân. b.y.: y.y., 2001.
• Debbûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. ʿÖmer b. ʿÎsâ. Taḳvîmü’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ḥalîl Muḥyîddîn el-Meyyis. b.y.: y.y., 2001.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muḥammed b. Ḥüseyn. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlî b. Seyr el-Mübârekî vd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1990.
• Ebü’l-Ḥasen eṣ-Ṣafâḳusî, ʿAlî b. Muḥammed b. Sâlim en-Nûrî. Tenbîhü’l-ġâfilîn ve irşâdü’l-câhilîn. thk. Muḥammed eş-Şâẕelî en-Neyfer. b.y.: y.y., ts.
• Ebü’s̱-S̱enâ el-İṣbehânî, Maḥmûd b. ʿAbdurrahman. Beyânü’l-muḫtaṣar şerḥu Muḫtaṣari İbni’l-Ḥâcib. thk. Muḥammed Maẓhar Beḳâ. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Medenî, 1986.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Ġazzâlî, Ḥüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Mustaṣfâ. thk. Muḥammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: y.y., 1993.
• Ḥâkim, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî. el-Mustedrek âle’s-Ṣaḥîḥayn. thk. Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Ḫaṭîb eş-Şirbînî, Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şâfiʿî. Muġnî’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-minhâc. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• Heyet. el-Mevsû‘atü’l-fıḳhiyyetü’l-Kuveytiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evḳâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, ts.
• Ḥafeyân, Aḥmed Maḥmud Abdüssemî‘. el-Vâfî fî keyfiyyeti tertîli’l-Kur’ân’i'l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Baġdâdî. el-Muḥteseb fî tebyîni vucûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îḍâḥi ʿanhâ. 2 Cilt. b.y.: Vizâratü’l-Evḳâf, 1999.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1988.
• İbn Fâris, Ebü’l-Ḥüseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Muʿcemu meḳâyîsi’l-luġa. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Ḥacer el-Heytemî, Ebü’l-ʿAbbâs Şihâbüddîn Aḥmed b. Muḥammed b. Muḥammed. el-Minhâcü’l-ḳavîm şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-ḥaḍramiyye. b.y.: y.y., 2000.
• İbn Ḥâcib, Ebû ‘Ömer ‘Osman vd. Şerḥu muḫtaṣari’l-Müntehê’l-uṣûlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İbn Ḫâleveyh, Ebû Ca‘fer Muḥammed b. Aḥmed b. Naṣr. İ‘râbü’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelühê. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• İbn Ḥazm, Ebû Muḥammed ‘Ali b. Aḥmed b. Sa‘îd el-’Endelüsî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfaḳı’l-Cedîde, 1983.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Ḳudâme el-Cemmâʿîlî. Ravḍatu’n-nâẓır ve cennetü’l-munâẓır fî uṣûli’l-fıḳh alâ meẕhebi’l-İmâm Ahmed b. Ḥanbel. 2 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Reyyân, 2002.
• İbn Manẓûr, Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳurṭubî. ed-Ḍarûrî fî ʾuṣûli’l-fıḳh = Muḫtaṣaru’l-Mustaṣfâ. thk. Cemâlüddîn el-ʿAlevî. Beyrut: y.y., 1994.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdül‘azîz el-Ḥüseynî ed-Dımeşḳî. Reddü’l-mụḥtâr ʿalâ’d-Dürri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Ebü’l-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Alî ed-Dımeşkî eş-Şâfi‘î. en-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. ‘Ali Muḥammed eḍ-Ḍabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Ebü’l-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Alî ed-Dımeşkî eş-Şâfi‘î. Muncidü’l-muḳri’în ve mürşidü’ṭ-ṭâlibîn. Ḳâhire: el-Âfâḳu’l-‘Arabiyye, 2010.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Ebü’l-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. Alî ed-Dımeşkî eş-Şâfi‘î. Manẓûmetu’l-Muḳaddime fîmâ yecibu ʿalâ’l-ḳâriʾ en yaʿmeleh. b.y.: y.y., 2001.
• İbnü’n-Nâẓım, Aḥmed b. Muḥammed b. el-Cezerî. Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr Beyrut: y.y., 2000.
• İbnü’l-Ḳâṣiḥ, Ebü’l-Ḳâsım ʿAlî b. ʿOs̱mân b. Muḥammed b. Aḥmed b. el-Ḥasan. Sirâcü’l-ḳârîʾi’l-mübtedî ve tiẕkâru’l-muḳrîʾi’l-müntehî. Mısır: y.y., 1954.
• İsnevî, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥîm b. el-Ḥasen. Nihâyetü’s-sûl şerḥu Minhâci’l-vuṣûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Ḳâḍî, Abdülfettâḥ b. Abdülġani b. Muḥammed. el-Vâfî fî şerḥi’ṭ-Ṭayyibe. Mektebetü’s-Sevâdî, 1992.
• Ḳâḍî, Abdülfettâḥ b. Abdülġani b. Muḥammed. Şerḥu’n-Naẓmi’l-câmi‘ li kırâeti’l-İmâm Nâfi‘. Ḳâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Koyuncu, Recep. Aşere Kaideleri. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2023.
• Koyuncu, Recep. Teoriden Pratiğe Vakf ve İbtidâ. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2023.
• Merṣafî, Abdülfettâḥ b. es-Seyyid el‘Acemî. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-Bârî. 2 Cilt. Medîne-i Münevvere: Mektebetü Ṭayyibe, ts.
• Muhammed Emîn, Muhammed b. Sîdî. el-Vecîz fî ḥükmi tecvîdi’l-Kitâbi’l-‘Azîz. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Ḥikem, 2002.
• Muḥaysin, Muḥammed Sâlim. el-Hâdî Şerḥu Ṭayyibeti’n-neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• Nemle, Abdülkerim b. ‘Ali b. Muḥammed. el-Câmi‘ li-mesâili usûli’l-fıḥh ve taṭbîḳâtihâ ‘ale’l-meẕhebi’r-râciḥ. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Nüveyrî, Ebü’l-Ḳâsım Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed. Şerḥu Ṭayyibeti’n-neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Öğüt, Sâlim. “Ef‘âl-i Mükellefîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/452. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özel, Ahmet. “Aḥkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Râzî, Faḫreddin Muḥammed b. ‘Ömer b. Ḥüseyn. el-Maḥṣûl fî uṣûli’l-fıḳh. 6 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ṣafâkusî, ‘Ali b. Muḥammed b. Sâlim. Ġaysü’n-nef‘ fi’l-kırââti’s-seb‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muẕaffer Manṣur b. Muḥammed b. ‘Abdülcebbâr. Ḳavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Semerkandî, Alâ'eddin Şemsünnaẕar Ebû Bekir Muḥammed b. Aḥmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl el-muḫtasar. thk. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Doha: Meṭâbi‘u’d-Dûhati’l-Ḥadîs̱e, 1984.
• Seraḫsî, Ebû Bekr Şemsü’leimme Muḥammed b. Ebî Sehl Aḥmed. Usûlü’s-Seraḫsî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Şâṭıbî, İbrâhîm b. Mûsâ el-Laḫmî el-Ġırnâṭî. el-Muvâfaḳât. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasen es-Selmân. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbn ʿAffân, 1997.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. ʿAlî. el-Lumaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. b.y.: y.y., 2003.
• Şîrâzî, Naṣr b. ‘Ali b. Muḥammed Ebû ‘Abdullah. el-Kitâbü’l-mûḍah fî vücûhi’l-kırâât ve ‘ılelihâ. 3 Cilt. Cidde: el-Cemâ‘atü’l-Ḫayriyye, 1993.
• Ṭaberânî, Ebü’l-Ḳâsım Süleymân b. Aḥmed. el-Mu’cemü’l-evsat. 5 Cilt. Sûdân, Ḳâhire: Dâru’l-Ḥaremeyn, 1995.
• Ṭablâvî, Ebu’s-Sa‘d Zeyneddin Manṣur b. Ebi’n-Naṣr b. Muḥammed. Kitâbü’ş-Şem‘ati’l-muḍıyye bi neşri kırââti’s-seb‘ati’l-merḍıyye. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Taḳıyyüddîn İbnü’n-Neccâr, Ebu’l-Beḳâ Muḥammed b. Aḥmed b. ‘Abdul‘azîz b. ʿAlî el-Fetûḥî el-Ḥanbelî. Muḫtaṣaru’t-Taḥrîr Şerḥu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muḥammed ez-Zuḥaylî - Nezîh Ḥammâd. 4 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-ʿAbîkân, 1997.
• Teftâzânî, Mesʿûd b. ʿOmer b. ʿAbdullâh. Şerḥu’t-Telvîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. 2 Cilt. Ḳâhire: Mektebetü Ṣabîḥ, ts.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Ṭûfî, Ebü’r-Rebiʿ Süleymân b. ʿAbdulḳavî b. el-Kerîm es-Ṣarṣarî. Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravḍa. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdülmuḥsin et-Türkî. 3 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• 'Uşmûnî, Aḥmed b. ʿAbdü’lkerîm el-Mıṣrî. Menâru’l-Hüdâ fî beyâni’l-vaḳf ve’l-ibtidâ. thk. ʿAbdurraḥîm eṭ-Ṭarhûnî. 2 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 2008.
• 'Uşmûnî, Aḥmed b. ʿAbdülkerîm el-Mıṣrî. Menâru’l-Hüdâ fî beyâni’l-vaḳf ve’l-ibtidâ. thk. Şerîf Ebü’l-ʿAlâ el-ʿAdevî. Beyrut: y.y., 2002.
• Üzüm, İlyas. “Ḥüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. Esâsü’l-belâġa. thk. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî ʾusûli’l-fıḳh. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütüb, 1994.
• Zeynüddîn er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Ebî Bekr b. ʿAbdulḳâdir el-Ḥanefî. Muḫtâru’s-Ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyḫ Muḥammed. Beyrut, Sayda: ed-Dâru’n-Nemûẕeciyye, 1999.