Mantık ve Nahiv İlimlerinin Analojisini Kuran Filozof: Fârâbî

Yıl 2021, , 57 - 71, 25.12.2021

Ali Sevdi

https://doi.org/10.34085/buifd.988608

Cited By: 2

Öz

Antik Yunan dönemine ait eserlerin Arapçaya tercüme edilmesiyle birlikte ortak noktaları olmasının yanı sıra aslında iki farklı disiplin olan mantık ve nahiv ilimlerinden hangisinin daha üstün olduğu tartışmalarının baş gösterdiğine şahit olunmaktadır. Bu tartışmalar, mantık ile nahivin teorik yapısına ilişkin önemli görüşlerin doğmasına yol açmıştır. Fakat bu konuda uzlaştırıcı bir rol oynayan onuncu yüzyıl İslam filozofu Ebû Nasr Fârâbî’ye göre ise mantık ilmi; toplumların lafızlarına yönelik ortak yasaları koyması bakımdan evrensel, nahiv ilmi ise sadece bir toplumun dilbilgisine ve lafızlarına yönelik yasaları belirlemesi yönüyle farklı iki disiplindir. Bununla beraber, nahiv biliminin lafızlar için belirlediği kuralların benzerlerini mantık biliminin de zihindeki akılsallar için belirlediğini söyleyen Fârâbî, bu ikisi arasında bir analojik bağ kurar. Hatta nahiv ilmi, özellikle başlangıçta mantık ilminin anlaşılması ve kolaylaştırılması bağlamında bir ön hazırlık olarak görülmüş ve ilimlerin sınıflandırılmasında nahiv ilmi en başta zikredilmiştir. Dolayısıyla gramer ilmiyle sözcükler arasındaki ilişkiyi, mantık ilmiyle akılsallar dediği anlamlar arasındaki ilişkiye benzeten Fârâbî göre bu iki ilim birbirine karşıt değil, birbirleriyle uyumlu iki disiplin olarak kabul edilmektedir. Bu sebeple ilgili kaynaklar taranarak Fârâbî’nin gramer ve mantık bilimi arasında kurduğu analoji, vuzuha kavuşturulmaya çalışılmıştır. Bunun için çalışmada ilk önce kısaca Fârâbî’nin hayatına, mantık-nahiv kavramlarına, dil ve düşünce bağlamında mantık ile nahiv ilimlerinin etkileşimine değinildikten sonra, Fârâbî’nin öne sürdüğü mantık- nahiv analojisi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fârâbî, Mantık, Nahiv, Arap Grameri, Dil

The Phılosopher Who Found The Analogy of Logıc And Nahıv Scıences: Al-Farabi

Öz

In addition to having common points with the translation of the works of the ancient Greek period into Arabic, it is witnessed that the debates on which of the two different disciplines, logic and syntax, are superior. These debates have led to the emergence of important views on logic and the theoretical structure of nahiv. However, according to the tenth century Islamic philosopher Abu Nasr Fârâbî, who played a conciliatory role on this issue, the science of logic; It is universal in terms of establishing common laws for the words of societies, and syntax science is two different disciplines only in terms of determining the laws for the grammar and words of a society. In fact, the science of nahiv has been realized as a preliminary preparation in the context of understanding and facilitating the science of logic, especially in the beginning, and the science of nahiv has been mentioned first in the classification of sciences. Therefore, according to Fârâbî, who likens the relationship between grammar and words to the relationship between the science of logic and the meanings he calls rationals, these two sciences are not opposite to each other, but are accepted as two disciplines that are compatible with each other. For this reason, by scanning the relevant sources, the analogy that Fârâbî established between grammar and logic was tried to be clarified. For this reason, in the study, firstly, after briefly mentioning Fârâbî's life, logic-nahiv concepts, the interaction of logic and syntax sciences in the context of language and thought, the logic-nahiv analogy proposed by Fârâbî was examined.

Anahtar Kelimeler

al-Farabi, Logic, Nahiv, Arabic Grammar, Language

Kaynakça

• Abdulhamid Ömer, Ahmed Muhtar. Mu'cemu'l-Luğati'l-Arabiyyeti'l-Muâsıra. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 2008.
• Abdül‘âl Sâlim Mukrem, el-Halkatü’l-mefkude fî târîhi’n-nahvi’l-Arabî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993.
• Afîfî, Zeynep. Felsefetü’l-luga ‘inde’l-Fârâbî. Kahire: Dâru’l-Kabâ’, 1997.
• Afnan, Soheil M. Philosophical Terminology in Arabic and Persian. Leiden: E. J. Brill, 1964.
• Ağababa, Naile. “Farabi ve Dil Bilimi”. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Özel Sayı (2016), 1-9.
• Ahmed Emîn b. İbrâhîm et-Tabbâh. Ḍuḥa’l-İslâm. Kahire: y.y. 1933.
• Akşit, Mirpenç. “Fârâbî Düşüncesinde Mantığın Dili ve Anlamı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/56 (Nisan 2018), 244-248.
• Akşit, Mirpenç. Fârâbî’de Mantığın Dili ve Dilin Mantığı Üzerine Bir Anlam Arayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Anthony Robert Booth, Analitik İslam Felsefesi. çev. Emel Sünter- Mirpenç Akşit. Konya: Eğitim Yayınları, 2020.
• Aydın, İbrahim Hakkı. Farabi’de Metafizik Düşünce. İstanbul: Bil Yayınları, 2000.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa, thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi lil-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Cihâmî, Cîrâr. el-İskâliyetü’l-lugaviyye fi’l-felsefeti’l-Arabiyye. Beyrut: Dârü’l-meşrik, 1994.
• Çıkar, Mehmet Şirin. “Nahiv-Mantık Tartışmalarında Yahya B. Adi'nin Konumu ve "Yunan Mantığı ile Arap Nahvi Arasındaki Fasıllar" Adlı Makalesi”. Kutadkubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, 1/7 (Mart, 2005), 66-76.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. İstanbul: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2009.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1968.
• Dore, Fatma. “Fârâbî’nin Gramer-Mantık Analojisinde Nutk”. ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar 12/1,(2019), 52-72.
• Efgânî, Saîd. Min Târîhi’n-nahv. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/18-28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2010.
• Erdoğan, İsmail. “Bazı Felsefi Kavramlara Divan-ı Lügati’t-Türk’ten Karşılık Olabilecek Terim Örnekleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 ( 2012), 19-26.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzlu. Kitâbu’l-Hurûf. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevleri, 1990.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. et-Tenbîh ʿalâ sebîli’s-saʿâde. thk. Sahbân Halîfât. Amman:Ürdün Üniversitesi, 1987.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. İḥṣâʾü’l-ʿulûm. thk. Osman Muhammed Emîn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1350/1931.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Kitâbu’l-Hurûf. thk. Muhsin Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Huruf, 1986.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. Kitâbü’l-Elfâzı’l-Müsta’meleti fi’l-Mantık, thh. Muhsin Mahdî. Beyrut: Dar’ül- Meşrik, 1968.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ. el-Elfâẓü’l-müstaʿmele fi’l-manṭıḳ. thk. Muhsin Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 2002.
• Feriedrich, Dieterici. Alf Arabis Philosophische Abhandlungen. Leiden: E.J. Brill, 1890), 115-118.
• Filiz, Şahin. “İslam Rönesansı Ya Da Farabicilik Çağ’ını Açan Türk Filozofu Farabi”. Muallim-i Sânî Uzlukluoğlu Farabi, ed. Enver Demirpolat-Rahime Çelik. İstanbul: Kitap Dünyası, 2020.
• Filiz, Şahin. Farabi (İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. nşr. Mektebetu’t-Tahkîk ve’t-Turâs fî Muesseseti’r-Risâle. Beyrut: 8.Basım, 2005.
• Gerhard Endress, “el-Münâzaratü beyne’l-mantıkı’l-felsefî ve’n-nahvi’l-Arabî fi usûri’l-hulefâ”. Mecelletü târîhi’l-ulûmi’l-Arabiyye. 1 / 2, Halep 1997.
• Görgün, Tahsin. “Mettâ b. Yûnus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/417-418. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hayrullayev, M.M. Abu Nasr al-Farabi. Moskova: Nauka, 1982.
• İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabaḳāṭi’l-eṭıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: y.y. 1965.
• İbnü’l-Enbârî Ebü’l-Berekât, Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ. nsr. İbrâhim es-Sâmerrâî. Ürdün:Mektebetü’l-Menâr, 1405 / 1985.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât alâ enbâi’n-nuhât, nsr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4. Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1406 / 1995.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâ, thk. İbrahîm Şemsuddîn. Beyrut: Daru kutubi’l-İlmiyye, 1426 / 2005.
• İbnü’l-Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-‘Arab. 15. Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 3. Basım, 1414 / 1993.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. 2. Cilt. Beyrut: Daru’l-Me‘arif, 1994.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/162-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kazvînî, Ali b. Ömer. eş-Şemsiyye fi’l-ḳavâʿidi’l-manṭıḳıyye. İstanbul: y.y. 1290.
• Kıray, Betül. “Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6(2015), 105-114.
• Kurtubî, Ebü’l-Kāsım Sâid b. Ahmed b. Abdirrahmân el-Endelüsî. Ṭabaḳātü’l-ümem. thk. Luvîs Şeyho. Beyrut: y.y., 1913.
• Mâzin el-Mübârek. en-Nahvü’l-Arabî el-‘illetü’n-nahviyye: Nes’etühâ ve tetavvürühâ. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Muhammed Muhtâr, Veledu Ebbâh. Tarihu’n-Nahvi’l-Arabiyyi fi’l-Meşrik ve’l-Meğrib. Beyrut: Dâru Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Râzî el-Kazvînî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed el-Hemedânî. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, Beyrut: y.y. ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut: Daru Numuziciyye, 1999.
• Râzî, Kutbüddin. Şerḥu’ş-Şemsiyye. İstanbul: y.y. 1288.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnavud-Türki Mustafa. 29. Cilt. Beyrut: Daru İhyai’l-Turasi’l- Arabi, 1420 / 2000.
• Sedad, Ali. Mîzânü’l-ukūl fi’l-mantık ve’l-usûl. İstanbul: y.y. 1303.
• Seyyîd Şerf el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî el-Hanefî. Mu‘cemu’t-Taʿrîfât, thk. Muhammed Sıddık Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazila, ts.
• Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: İdâretu’s-Sekâfe ve’n-Naşr Câmiatu İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Ahbârü’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn. nsr. Muhammed İbrâhîm el-Bennâ. Kahire: Dârü’l-İ‘tisâm, 1374 / 1985.
• Şâtır, Muhammed Ahmed Muhammed. el-Mûciz fî Neş’eti’n-Nahv. Kahire: Mektebetu’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1983.
• T.J. De Boer, İslam’da Felsefe Tarihi. çev. Yaşar Kutluay. İstanbul: Anka Yayınları, 4. Basım, 2004.
• Tantâvî, Muhammed. Nes’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dârü’l-Menâr, 1991.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsû'atu keşşâfî ıstılâhâti’l-funûn ve’l-‘ulûm. Beyrut: Mektebetu’l-Lubnan, 996.
• Temmâm Hassân, el-Usûl. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmmetü li’l-kitâb, 1982.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs. el-İmtâʿ ve’l-muʾânese. nşr. Ahmed Emîn – Ahmed ez-Zeyn. 3. Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1373/1953.
• Tüccar, Zülfikar. “Sîrâfî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/264-265. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yıldız, Musa. “Fârâbî’de Dil-Mantık ve Kültür İlişkisi” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 14 (Haziran, 2012), 94-120.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Beyrut, Kuveyt, 1994.
• Zeydân, Mahmûd. Fî Felsefeti’l-Luga. Beyrut: Dâru’n-Nahdeti’l-‘Arabiyye, 1985.