Cumhurun Haber-i Vâhid Çerçevesinde Umûmu’l-Belvâya İlişkin Değerlendirmeleri

Yıl 2021, Sayı: 18, 203 - 218, 25.12.2021

Sadrettin Buğda

https://doi.org/10.34085/buifd.1026842

Öz

Umûmu’l-belvâ ilkesi usûl disiplininde geniş bir yelpazeye sahiptir. Zira usûl eserlerinde umûmu’l-belvâ; âhâd haber, sükûtî icmâʻ, kıyas, istihsân ve sedd-i zerâʻi gibi naklî ve aklî delillerle ilişkili olarak geniş bir şekilde ele alınmaktadır. Usûlcülerin umûmu’l-belvâ hususunda çokça tartıştıkları meselelerden biri âhâd haberin tenkidinde umûmu’l-belvânın bir kriter olarak kabul edilip edilmeme konusudur. Usûl âlimleri şerʻî amelî meselelerde haber-i vâhidin delil teşkil etmesi için birtakım şartlar ileri sürmüşlerdir. Âlimler, haber-i vâhid hususunda ortaya konan bazı şartlar üzerinde ittifak ederken bazısında ise ihtilaf etmişlerdir. Üzerinde ihtilaf edilen şartlardan bir de umûmu’l-belvâ’dır. Hanefi usûlcülerin büyük çoğunluğu, herkesin bilmesi gereken şerʻî amelî konularda haber-i vâhidin bir delil olmayacağını iddia etmişlerdir. Dolayısıyla onlara göre haber-i vâhidin kabul şartlarından biri de umûmu’l-belvâ olarak nitelenen olaylarla alakalı olmaması gerektiğidir. Mezkûr âlimlerin öne sürdükleri bu şart, cumhur tarafından kabul görülmemiştir. Bu çalışmada haber-i vâhidin genel çerçevesi ve umûmu’l-belvânın mahiyeti ele alındıktan sonra her iki görüş sahiplerin söz konusu mesele hakkındaki düşüncelerinin delilleriyle beraber sunulması amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, Âhâd haber, Haber-i vâhid, Umûmu’l-belvâ, Bilgi, Delil.

Evaluation of the Jumhur (Majority of Scholars) on Umum al-Balwa in the Framework of Khabar Wahid

Öz

The principle of Umum al-Balwa has a wide spectrum in the discipline of usûl since in usûl works Umum al-Balwa is discussed extensively in relation to the naqlî and aqlî adillah such as the khabar âhâd, suqutî ijmâʻ, qiyas, istihsân and sedd-i zerâʻi. One of the issues that the usûlists have discussed a lot about Umum al-Balwa is whether it can be accepted as a criterion in the tanqeed of khabar âhâd or not. Usûl ulema have set forth some conditions in order for the khabar âhâd to constitute dalil in sharî amalî matters. While ulema agreed on some of the conditions put forward regarding the khabar wahid, they disagreed on some of them. One of the conditions on which there is ikhtilaf is Umum al-Balwa. The vast majority of Hanafi ulema have argued that the khabar wahid cannot be a dalil about sharî amalî matters which everyone should know. Therefore, to them, one of the conditions of acceptance of the khabar wahid is that it must not be related to the events described as Umum al-Balwa. This condition, stated by the aforementioned ulema, was not accepted by the public. In this study, after the general framework of the khabar wahid and the nature of Umum al-Balwa are discussed, it is aimed to reveal the opinions of the holders of both views on the issue in question, together with their adillah.

Anahtar Kelimeler

Fiqh usûl, Khabar âhâd, Khabar Wahid, Umum al-Balwa, Knowledge, Dalil.

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfuddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Abdurrazzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1402.
• Apaydın, H. Yunus. “Haber-i Vâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/355-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Aydın, Ahmet. “Bir Hadis Tenkid Kriteri Olarak Umûmü’l-Belvâ Kavramı”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (Aralık 2018), 361-398.
• Bâcî, Ebû’l-Velid Süleyman b. Halef. İhkâmu'l-fusûl fî ahkâmi'l-usûl. thk. Abdulmecid et-Türkî. b,y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1415/1995.
• Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali b. Sabit Hatip. el-Faḳîh ve’l-mütefaḳḳih. thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Yûsuf el-Garâzî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2. Basım, 1421.
• Bereketî, Muhammed ʻAmîm el-İhsân el-Müceddidî. et-Taʻrîfâtu’l-fıḳhiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed. Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Uṣûli’l-Pezdevî. b.y.: 4 Cilt. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. thk. Ucayl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l-Evḳâf, 2. Basım, 1414/1994.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 5. Basım, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. et-Telḫîs fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Culim en-Nebâlî – Beşîr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmu’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halîl Muhyiddîn ei-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1421/2001.
• Devserî, Müslim b. Muhammed b. Mâcid. ʻUmûm’l-belvâ dirâsetün naẓariyyetün tatbîḳıyyetün. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/2000.
• Ebu’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halîl el-Miss. Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1043.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’, el-Kâdî Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. el-ʻUdde fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî. 5 Cilt. b.y.: y.y, 2. Basım, 1410/1990.
• Ebyârî, Alî b. İsmâîl es-Sanhâcî. et-Taḥḳîḳ ve’l-beyân fi şerḥi’l-Burhân fi uṣûli’l-fıḳh. thk. Alî b. Abdurrahmân Bessâm el-Cezâirî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 1434/2013.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Buhârî. Teysîru’t-Tahrîr. 4 Cilt. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1351/1932.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Yakûb. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. thk. Komisyon. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Menḫûl min taʻlîḳâti’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikr el-Muʻâsır, 1419/1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Mustaṣfâ fî ʻilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1413/1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Faḳîh ve’l-mütefaḳḳih. thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Yûsuf el-Garâzî. 2 Cilt. Suudi Arabistan, Dâru İbni’l-Cevzî, 2. Basım, 1421.
• İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed. el-Vâdıḥ fî uṣûli’l-fıḳh. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1420/1999.
• İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Maḥṣûl fî uṣûli’l-fıḳh, thk. Hüseyn Alî – Saîd Fûde (Uman: Dâru’l-Beyârik, 1420/1999.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 2. Basım, 1403/1983.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 2 Cil. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-ʻİrâb ʻani’l- ḥîreti ve’l-iltibâs el-mevcûdeyn fî meẕâhibi ehli’r-rey ve’l-ḳiyâs. thk. Muhammed b. Zeynilâbidîn Rüstem. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Edvâi’s-Selef, 1425/2005.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah. Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l-münâẓır fî uṣûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. 2 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Reyyân li’t-Tibâʻ ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʻ, 2. Basım, 1423/2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen (Sünenü İbn Mâce). thk. Şuʻayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-ʻAlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî ve Müessestu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1996.
• İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdulazîz b. Alî el-Fütûhî. Şerḥu’l-Kevkebi’l-münīr. thk. Muhammed Zuhayl - Nezîr Hamâd. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-ʻUbeykân, 1413/1993.
• İbnu’s-Sââtî, Ebu’l-Abbâs Muzaferuddîn b. Alî. Bedîʻu’n-Niẓâm (Nihâyetu’l-vuṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl). thk. Saʻd b. Mehdî es-Sülemî, 2 Cilt. Mekke: Câmiʻatu Ummu’l-Kurâ, 1405/1985.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1406/1985.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân. Şerhu Tankîhi’l-fusûl. thk. Tâhâ Abdurraûf Saʻd. b.s.: Şeriketu’t-Tibâʻeti’l-Fenniyyeti’l-Muttahide, 1393/1973.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Mufîd Muhammed Ebû Amşe – Muhammed b. Alî b. İbrâhîm. Câmiʻatu 4 Cilt. Ümmü’l-Kura: Merkezu Bahsi’l-İlmiyyi ve İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1406/1985.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1406/1985.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî. Îdâḥu’l-maḥṣûl min Burhâni’l-uṣûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1421/2001.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Ṣaḥîḥ-i Müslim). nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5.Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Nemle, Abdulkerîm b. Alî. el-Muheẕẕeb fi ʻilmi’l-uṣûli’l-fıḳhi’l-muḳâren. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşt 1420/1999.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuʻayb. es-Sünenü’l-kubrâ. thk. Hasan Abdulmun’im Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Ömer, Ahmed Muhtâr Abdulhamîd. Muʿcemu’l-Luġati’l-ʿArabiyyeti’l-Muʿâṣır. 4 Cilt. Kahire: ʿÂlemu’l-Kutub, 1429/2008.
• Pezdevî, Ebu’l-Hasan Ebu’l-Usr Alî b. Muhammed. Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʻrifeti’l-uṣûl. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Merkez-ı İlim ve Adâb, ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Maḥṣûl fî ʻilmi’l-uṣûli’l-fıḳh. thk. Tâhâ Câbir el-ʻAlvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1998.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Ḳavâṭiʻu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1418/1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâuddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳûl. thk. Muhammed Zekî Abdulberr. Katar: Metâbiʻu’d-Devha el-Hadîse, 1404/1984.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1414/1993.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Uṣûl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Subkî, Ebû Nasr Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. thk. Ahmed Cemâl ez-Zemzemî – Nûreddîn Abdulcebbâr Sağîrî. 7 Cilt. b.s.: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1424/2004.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs. el-Müsned (Müsnedu’ş-Şâfiʻî). thk. Mâhir Yâsîn Fahl. 4 Cilt. Kuveyt: Şeriketu Ğirâs li’n-Neşri ve’t-Tavzîʻ, 1425/2004.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaʻatu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1358/1940.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Ḥucce ʿalâ ehli’l-Medîne. thk. Mehdî Hasan el-Kîlânî el-Kâdirî. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1403.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik rivâyetü Muḥammed. thk. Abdulvahhâb Abdullatif. b.y.: el-Mektebetu’l-İlmiyye 2. Basım, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî. Şerḥu’l-Lumaʻ. thk. Abdulmecîd et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî. el-Lumaʻ fi usûli’l-fıkh. thk. Alî Abdulazîz. Kuveyt: Cemʻiyetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1407/1987.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf el-Fîrûzâbâdî. et-Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. thk, Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dâru’l-Fikir, 1400/1980.
• Şûşâvî, Ebû Abdillâh Hasan b. Alî b. Talha er-Recrâcî. Refu'n-nikâb an Tenkîhi'ş-Şihâb. thk. Ahmed b. Muhammed es-Serrah – Abdurrahman b. Abdillah ec-Cibrîn. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1425/2004.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn. Şerhu’t-telvîḥ ala’t-Tavdîḥ. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Sabîh, ts. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Beşşâr ʻAvad. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tûfî, Ebu’r-Rebî‘ Necmuddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm. Şerhu Muḫtaṣari’r-ravża. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• Urmevî, Safiyyuddîn Muhammed b. Abdurrahmân el-Hindî. Nihâyetu’l-vuṣûl fi dirâyeti’l-uṣûl. thk. Sâlih b. Süleymân – Saîd b. Sâlim es-Süveyh. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetu’t-Ticâriyye, 1416/1996.
• Üsmendî, Ebu’l-Feth Alâuddîn Muhammed b. Abdilhamîd. Beẕlü’n-naẓar fi’l-uṣûl. Muhammed Zekî Abdulberr. Kahire: Mektebetu’t-Turas, 1412/1992.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklara Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Behâdır. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubî, 1414/1994.