19. YÜZYILDA AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NİN KIBRIS’TAKİ TİCARÎ FAALİYETLERİ (YAPAĞI İTHALİ VE AMERİKAN BEZİ İHRACI ÇERÇEVESİNDE)

Year 2025, Issue: 30, 333 - 364, 29.10.2025

Celâl Erdönmez

https://doi.org/10.29029/busbed.1709873

Abstract

Bu çalışma, 19. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nin Kıbrıs Adası’ndaki yapağı ve kumaş ticaretine odaklanmaktadır. Osmanlı coğrafyası dokuma sanayi hammaddesi ve mamulleri açısından zengin bir pazardı. Osmanlı coğrafyası bu zenginliğiyle Amerikan dokuma sanayisinin de dikkatini çekmişti. Özellikle bu sanayinin ihtiyacı olan hammaddeyi karşılamak yönünden zengin kaynaklar barındırıyordu. Aynı zamanda Osmanlı pazar ekonomisinin bu genel durumu, Kıbrıs için de geçerliydi. ABD ile Kıbrıs Adası arasında taraflar bakımından dokuma ticareti açısından dengesiz bir ticaret yürüdü. Ticarî dengesizlik, ada ekonomisini olumsuz etkiledi. Amerikalılar adadan başlangıçta hammadde olarak Kıbrıs yapağı ve yünü satın almaktaydı. İlerleyen dönemde pamuk, ipek gibi endüstriyel ürünler de bu listeye dâhil oldu. Buna karşın ABD’den adaya çoğunlukla Amerikan bezi getirildi. Amerikan bezi yaklaşık elli yıllık dönemde Kıbrıs kumaş pazarının % 30’una yakınını ele geçirdi. Bu büyüme zamanla Kıbrıs pazarını kolonize etti. Kıbrıs’ta Müslümanlar Amerikan bezine Gayrimüslimlere nazaran daha yoğun rağbet ettiler. Adada askeri ve kamu hizmetleri alanlarında kullanıldığı gibi kişisel amaçlarla da kullanılan Amerikan bezi Kıbrıs’ta kaza merkezlerine paralel olarak köylere kadar yayıldı. Bu çalışma ile yüzyılın başlarında, küresel bir güç namzeti olarak Doğu Akdeniz ticaretine dâhil olan ABD’nin Kıbrıs kumaş pazarı üzerindeki etkisi ve ada halkının bu beze rağbet derecesi tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu maksatla Amerikan bezinin bir Osmanlı taşrası olan Kıbrıs’ta ulaşabildiği son müşteri ve bölge tespit edilip değerlendirilmiştir. Çalışmada ana kaynak olarak Osmanlı arşiv belgeleri ve Kıbrıs Şer‘iyye Sicillerinde yer alan tereke defterleri esas alınmış, bunun anında Amerikan ve Birleşik Krallık arşiv belgeleri de değerlendirilmiştir. Arşiv kaynaklarından elde edilen veriler çağdaş literatür ile karşılaştırılarak incelenmiştir. Bu araştırma, sonuçları itibariyle Kıbrıs özelinde ABD ile Osmanlı arasındaki ticarî ilişkilerin tarihine katkı yapmayı hedeflemektedir.

Keywords

Kıbrıs , ABD , yapağı , Amerikan bezi , tereke defteri , ticaret.

COMMERCIAL ACTIVITIES OF THE UNITED STATES IN CYPRUS IN THE 19TH CENTURY (WITHIN THE FRAMEWORK OF FLEECE IMPORT AND AMERICAN CLOTH EXPORT)

Abstract

This study focuses on the trade of fleece and textiles between the United States and the Island of Cyprus during the 19th century. At that time, the Ottoman market was rich in resources capable of meeting the raw material needs of the American textile industry. Additionally, it served as a promising market for American-manufactured textiles. This economic situation was also evident in Cyprus, where a significant trade exchange developed between the United States and the island, marked by an imbalance that adversely impacted Cyprus’s economy. Initially, Americans imported Cypriot fleece and wool as raw materials. Over time, the range of imports expanded to include other goods, such as cotton and silk. Meanwhile, American textiles, particularly cloth, were exported from the United States to Cyprus. Over roughly fifty years, American cloth captured nearly 30 percent of the Cypriot fabric market, establishing a strong presence in the region. This study aims to assess the influence of the United States, as an emerging global power, on the Cypriot fabric market at the start of the century, and to examine the extent of demand for these textiles among the island’s population. To achieve this, the study identifies and evaluates the final consumers and regions in the Ottoman provinces that American cloth reached. It was found that Muslims in Cyprus had a greater demand for American cloth than non-Muslims. American textiles were used not only for personal purposes but also in military and civil service sectors on the island. The spread of American cloth extended to villages in parallel with the growth of regional centers in Cyprus. The primary sources for this study include Ottoman archival documents and the probate records (tereke notebooks) from the Cyprus Shari‘a Court Registers. American and British archival documents are also analyzed. Data from these archival sources were compared with contemporary literature to provide a comprehensive understanding. This research aims to contribute to the study of trade relations between the United States of America and the Ottoman Empire through the case of Cyprus.

Keywords

Cyprus , USA , fleece , American cloth , probate records (tereke notebooks) , commerce.

References

• 1. Arşiv Kaynakları 1.1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret Düvel-i Ecnebiye Defteri (BOA. A.DVN.DVE.) Dosya no: 11/A, Gömlek no: 52; Dosya no: 26 Gömlek no: 71.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (BOA. HR.MKT.) Dosya no: 89, Gömlek no: 85. Lef 1; Dosya no: 525, Gömlek no: 49.
• Hazine-i Hassa İradeler (BOA. HH. İ.) Dosya no: 61, Gömlek no: 2874.
• Cevdet Sıhhiye (BOA. C.SH.) Dosya no: 9, Gömlek no: 436.
• Taşra Evrakı, Kıbrıs (BOA. TŞR. KB.) Dosya no 191 Gömlek no 245; Dosya no 191 Gömlek no 249.
• 1.2. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi (KB.MAA.KŞS) 1.2.1. Kıbrıs Şer‘iyye Sicilleri (KŞS) KŞS, 31/113-1; KŞS, 35/33-1; KŞS, 35/39-1; KŞS, 36/45-1; KŞS, 36/46-2; KŞS, 38/1-1; KŞS, 38/8-1; KŞS,38/39-1; KŞS, 38/54-1; KŞS/39-95-1; KŞS, 40/133-1; KŞS, 40/179-1; 41/43-2; KŞS, 42/59-1; KŞS, 42/71-1; KŞS, 42/116-1; KŞS, 42/154-1; KŞS, 43/3-1; KŞS, 44/3-2; KŞS, 44/20-1; KŞS, 44/23-1; KŞS, 44/60-2; KŞS, 44/86-1; KŞS, 44/121-1; KŞS, 45/98-1; KŞS, 45/121-2; KŞS, 46/54-1; KŞS, 46/79-1; KŞS, 46/109-1; KŞS, 47/35-1; KŞS, 47/136-1; KŞS, 47/152-1; KŞS, 47/176-1; KŞS, 49/24-2; KŞS, 49/155-1; KŞS, 50/83-2; KŞS, 51/123-1; KŞS, 53/ 36-2; KŞS, 53/46-3; KŞS, 53/57-3; KŞS, 53/65-1; KŞS, 53/73-2; KŞS, 53/123-2; KŞS, 53/172-1; KŞS, 54/48-3.
• 1.2.2. Zabıt Defterleri 32 Numaralı Zabıt Defteri (Değirmenlik Şer‘iyye Sicili) DŞS., 32/142-1.
• 1.2.3. Vakfiye Defterleri 4 Numaralı Kara Kaplı Vakfiyye Kaydı Defteri (KKVD.),184-1.
• 1.3. The National Archives / Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Arşivi Kıbrıs Konsolosluğu Vesikaları Despatches From United States Consuls in Cyprus, 1835-1878, Vol. 1-2, Microcopy no. T-463, The National Archives National Archives and Records Service General Services Administration, Washington, 1960.
• 1.4. The National Archives / Birleşik Krallık Ulusal Arşivi Vesikaları (NA.) British House of Commons Parliamentary Papers 1862, Commercial Reports Received at The Foreign Office From Her Majesty’s Consuls Between January 1st and June 30th 1862. Printed by Harrison and Sons, London.
• British House of Commons Parliamentary Papers 1866, Commercial Reports Received at The Foreign Office From Her Majesty’s Consuls During the Year 1865 (In continuation of Reports presented up to July 1865, inclusive). Printed by Harrison and Sons, London.
• British House of Commons Parliamentary Papers 1873, Reports From Her Majesty’s Consuls on The Manufactures Commerce &c. of Their Consular Districts, (Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty August 1873). Printed by Harrison and Sons, London.
• British House of Commons Parliamentary Papers 1874, Commercial No.22 (1874) Reports From Her Majesty’s Consuls on The Manufactures Commerce &c. of Their Consular Districts, Part IV, (Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty August 1874). Printed by Harrison and Sons, London.
• British House of Commons Parliamentary Papers 1875, Commercial No.17 (1875) (Trade Repors) Reports From Her Majesty’s Consuls on The Manufactures Commerce &c. of Their Consular Districts, Part VI, (Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty August 1875). Printed by Harrison and Sons, London.
• 2. Kitap ve Makaleler Akdağ, A. (2019). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1453-1559). C.. 2, Cem Yayınları.
• Ayhan, E. (2024). 1861-1865 Amerikan İç Savaşı’nın Birleşik Krallık Gazetesi The Sun’a Yansımaları. Medeniyet Kültürel Araştırmalar Belleteni, 3(5) 85-105. https://doi.org/10.60051/medbel.1402772
• Bağış, A. İ. (1983)., Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler: Kapitülasyonlar-Beratlı Tüccarlar Avrupa ve Hayriye Tüccarları (1750-1839). Turhan Kitabev.
• Bozkurt, F. (2013). Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11(22) 193-229.
• Cheung, G. W., & Rensvold, R. B. (2002). Evaluating goodness-of-fit indexes for testing measurement invariance. Structural Equation Modeling: A Multidisciplinary Journal, 9(2), 233–255. https://doi.org/10.1207/S15328007SEM0902_5
• Cobham, C. D. (1908). Excerpta Cypria: Materials for a History of Cyprus. Cambridge University Press.
• Çalan, Z.G.E & Ercoşkun, T. (2022). The Times’a Göre Cesnola Kardeşlerin Kıbrıs’taki Arkeolojik Kazı Faaliyetleri. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (OTAM), 51, 127-140.
• Çelik, C. (2021). The American Consul Cesnola Brothers and the Fate of Antiquities in Ottoman Cyprus. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, s.265-296. https://doi.org/10.29029/busbed.945630
• Çelik, C. (2022). İngiltere Konsolosu Niven Kerr’in 1845-1846 Yıllarına Ait Raporlarına Göre Kıbrıs’ta Üretim, İhracat ve İthalat. Tarih Okulu Dergisi, 56, 189-225.
• Çetinkaya, N. (2024). Kıbrıs Mutasarrıflığı (1861-1878), [Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=cr4SkWLaRMhkDRBjqthpsdQWClsi8FYGT9E8_R12K0GDOxYLXa-wRaMSr3j1GiOr
• Çiçek, K. (1998). Tanzimat ve Şer‘iat: Namaz Kılmayanlar ve İçki İçenlerin Takip ve Cezalandırılası Hakkında Kıbrıs Muhassılı Mehmet Tal’at Efendi’nin İki Buyruldusu”. (Ed.) K. Çicek, A. Saydam, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet içinde (ss.241-255). Derya Kitabevi.
• Çoruh, H. (2008). II. Mahmud Döneminde Kıbrıs’ın İdarî, İktisadî ve İctimaî Yapısı (1808-1839). [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=-Z0vbSUgrhM9fXoGkRe6Q-fmJ_jUob0bmaGpTYScOa4AQIFG4jOFxlNFs2g_ixji
• Demiryürek, M. & Yazar, H. (2017). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kıbrıs’ta İngiltere Konsolosluğu (1700-1800). Belleten, 81(290) 89-134. https://doi.org/10.37879/belleten.2017.89
• Demiryürek, M. (2012). 1826 Düzenlemesinden Sonra Kıbrıs İhtisâb Rüsûmu (1828-1838), Belleten. 76(276), 553-606. https://doi.org/10.37879/belleten.2012.553
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi.
• Diamond, J. (1962). The Economics of Cyprus A Survey to 1914. Mcgill University Press.
• Durmaz, O. G. (2022). Amerikan Raporları Üzerinden Osmanlı Pamuklu Ürünler Piyasasına Kısa Bir Bakış, Belgi, 23(1) 305-322. https://doi.org/10.33431/belgi.931906
• Eldem, E. (2011). Kapitülasyonlar ve Batı Ticareti, (Ed.) Suraiya Faroqhi, çev. Fethi Aytuna, in Türkiye Tarihi: Geç Osmanlı İmparatorluğu 1603-1839 içinde (ss. 341-396), C.3, Kitap Yayınevi.
• Eldem, V. (1994). Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tedkik, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdönmez, C. (2011). Tanzimat Devrinde İngiltere Konsoloslarının Kıbrıs’taki Faaliyetleri (1839-1856). Bilig, 58 91-118.
• Erdönmez, C. (2014). Tanzimat Devri’nde Kıbrıs’ta Azat Edilmiş Kölelerin Hukukî ve Sosyo-Ekonomik Durumları (1839-1876). Belleten, 78(282) 699-756. https://doi.org/10.37879/belleten.2014.699
• Erol, M. (1980). Amerikan Trablusgarp İlişkileri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 13(24) 129-155. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000023
• Fendoğlu, H. T. (2002). Osmanlı-A.B.D Ticarî İlişkileri. Hasan C G. (Ed.), Türkler içinde (ss.270-282), C. 14, Yeni Türkiye Yayınları.
• Fidan, M. (2019). Osmanlı Devleti’nin Dış Ticaretinde Kullandığı 1862 Tarihli Gümrük Tarife Defteri: Amerika Örneği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(1) 429-448. https://doi.org/10.18069/firatsbed.538761
• Gordon, L. J. (1932). American Relations with Turkey 1830-1930: An Economic Interpretation, University of Pennsylvania Press.
• https://hollisarchives.lib.harvard.edu/repositories/11/resources/.10264
• İnalcık, H. (1993). Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2008). Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi: Ondokuzuncu Yüzyıl, (çev. K. Emiroğlu), Belge Yayınları.
• Kasapoğlu, M. K. (2006). 1295 H. (1877 M.)-1300 H. (1884 M.) Tarihli Değirmenlik Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonlu Metni, [Yüksek Lisans Tezi, Yakın Doğu Üniversitesi].
• Kaya, B. (2023). Antalya Şer‘iyye Sicillerinde Yer Alan Tereke Kayıtlarına Göre Antalya’nın Giyim-Kuşam Kültürü, [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi].
• Kızılkaya, O & Akay, T. (2017). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kıbrıs’ta Çekirge İstilasına Karşı Alınan Tedbirler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13, 171-193.
• Köprülü, O. F. (1987). Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri. Belleten, 51(200) 927-947.
• Kurat, A. N. (1959). Türk-Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959), Doğuş LTD Şirketi, Ankara.
• Kurat, A. N. (1970a). Berberi Ocakları ile Amerika Birleşik Devletleri Münasebetleri (1774-1816). Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2-3) 175-213.
• Kurat, A. N. (1970b). Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Münasebetlere Ait Arşiv Vesikaları. Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5(8) 282-321.
• Kütükoğlu, M. S. (1992). Tanzimat Devrinde Yabancıların İktisâdî Faaliyetleri. (Yay. haz.) Hakkı Dursun Yıldız, 150. Yılında Tanzimat içinde (ss.91-138). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1996). “Gümrük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.14 (ss.263-268), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdî Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Michael, M. N. (2012). The Archive of the United States’ Consulate in Ottoman Larnaca: A Preliminary Report. E. Balta, T. Stavrides, I. Theocharides (Ed.), in Histories of Ottoman Larnaca (pp.381-395). The Isis Press.
• Muahedat Mecmuası, C.2, Cüz 1, Hakikat Matbaası, İstanbul, 1294.
• Oğuz, G. (2014). Tereke Kayıtlarının Güvenilirliği ve Kadıların Mirastan Mal Kaçırma Yöntemleri. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(1) 409-426.
• Önsoy, R. (1989, 31 Ekim-3 Kasım). Tanzimat Dönemi İktisat Politikası. [Sözlü bildiri]. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 255-262.
• Özcan, T. (2005). Muhallefât. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 405-406.
• Özkul, A. E. (2011a, 6-9 Nisan 2011). Osmanlı İdaresinde Kıbrıs Adasında Amerikan Konsolosluğu ve Faaliyetleri. [Sözlü bildiri]. Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk Tarihi: I. Uluslararası Lefke Avrupa Üniversitesi Tarih Kongresi, KKTC, 149-160.
• Özkul, A. E. (2011b). Lefkoşa Şeriye Sicillerine Göre 18. Yüzyılda Akdeniz Ticaretinde Kıbrıs Adasının Önemi. Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 16(39) 31-59.
• Özkul, A. E. (2011c, 2010, 21-23 Ekim). Osmanlı Devleti İdaresinde Kıbrıs Adasında Yün (Yapağı) Üretimi ve Ticareti. [Sözlü bildiri]., 2. Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu. Ankara. 175-208.
• Öztürk, M. (1991). Osmanlı Dönemi Fiyat Politikası ve Fiyatların Tahlili. Belleten, 55(212) 87-100. https://doi.org/10.37879/belleten.1991.87
• Öztürk, S. (1995). Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), İstanbul. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Özveren, E. (1997). Marsilya Ticaret Odası Belgelerinde Ondokuzuncu Yüzyıl Öncesi Kıbrıs. Kıbrıs Araştırmaları Dergisi, 3(1) 13-25.
• Pakalın, M.Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C.2-3, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi.
• Pease, L. W. (2002). The Diaries of Lorenzo Warriner Pease 1834-1839: An American Missionary in Cyprus and his Travels in the Holly Land, Asia Minor and Greece. Rita C. Severis (Ed). Ashgate.
• Samani, H. (2017). Tanzimat Döneminde Kıbrıs Ticareti. Journal of History Culture and Art Research, 6(4) 790-814.
• Syrett, E.F. (1998). İzmir’de Pamuk ve Kumaş Ticareti (18. Yüzyılın İkinci Yarısından 19. Yüzyıl Başlarına). Çağlar Keyder, Faruk Tabak (Ed.). Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticarî Tarım içinde (ss.101-118.) çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Syrett, E.F. (2010). “Americans in the Mediterranean in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries Concluding Remarks”, Silvia Marzagalli, James R. Sofka and John J. McCusker (Ed.). in Rough Waters: American Involvement with the Mediterranean in the Eighteenth and Nineteenth Centuries (pp.221-232). Liverpool University Press.
• Şener, A. (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi. İşaret Yayınları.
• Turgay, A. Ü. (1982). Ottoman-American Trade During the Nineteenth Century. Osmanlı Araştırmaları, 3, 189-246.