TÜRK HALK ŞİİRİNDE TOPLUMSAL DOĞALARIN TRAJEDİSİ: ‘ÇİTLEME AĞITLARI’

Yıl 2018, Cilt: 16 Sayı: 1/2, 47 - 92, 16.05.2018

Nejdet Özberk

Öz

İnsan-doğa
ilişkilerinin temel yönlerinden biri insanların sosyoekololojik kayıplara
verdikleri duygusal ve şiirsel tepkilerdir. Bu çalışma Türk halk çevreciliğinde
toprak ve su gibi müşterek varlıkları bir yandan devletin veya özel şirketlerin
çitlemesi sonucu, diğer yandan da küresel endüstriyel kapitalizmin yayılmasının
dayattığı ekolojik talan ve yıkıma karşı, yok edilen toplumsal doğalar için
yazılan ekoşiirle, ‘çitleme ağıtlarıyla’ ilgilidir. Edebiyatta, acının evrensel
dili ağıt, bir ölümün ardından duyulan hüznü ifade etmek için yazılan kayıp ve
yas şiiridir. Çitleme ağıtları ise, belli bir mekânın-doğanın ve insanının
üzerinde çitlemelerin yarattığı sosyoekolojik yıkımlara yönelik öfke ve
tesellisi olmayan bir kayıp hissinin birleştiği bir ağıt tarzı, bir grup
toplumsal protesto ve matem şiirileridir. Çitleme, hem topluma hem de doğaya
yönelik özel bir tehdidi temsil eder ve çitleme ağıtları, türünün özelliği gereği
halk şiirinde sosyoekolojik duyarlılığı en fazla ve farkındalığı en güçlü olan
şiir tarzıdır.

Doğa yazınının her
türünde doğanın kaybedilişine ve yıkımına ilişkin bir yakınma ve öfke varsa da
ekolojik elemin ve yasın isyanının, şiirde ve özellikle çitleme ağıtlarında
zirvesine ulaştığı görülür. Her ağıt bölgesel bir sosyoekolojik kriz ve
trajedinin, endüstriyel müdahalenin doğal, insan ve insan dışı dünyamızda
yarattığı acıların dökümünü yapar. Bu şiirler toplumun kenarındaki ıstırap
çeken doğaya ve insan yaşamına ilişkin çarpıcı imgeler içerir, toplumsal
eleştiri ve insan ve ekoloji, eşitsizlik ve adaletsizlik arasındaki ilişkilere
farklı anlayışlar getirir. Toplumsal ve ekolojik kaygılar tüm ağıtların içkin
ve belirgin özellikleri olarak öne çıkar. Şair hem belli bir
yerin ve hem de halkının nasıl yıkıma uğratıldığını, çevresel çöküşten önceki
ve sonraki yaşamı, çitlemelerin sebep olduğu yıkımı belgeler.    

Amacı, edebȋ bir tür
olarak Türk halk şiirinde ağıtların şimdiye kadar incelenmemiş yeni bir tarzı,
çitleme ağıtları üzerinden ekolojik boyutunun sistematik bir analizini yapmak
olan bu çalışmada sanal kartopu tekniği ile Türkiye’nin farklı yerelliklerinden
toplanan şiirler arasından seçilmiş ağıt tarzındaki yedi tane yerel doğa ve
ekoloji şiirinin ekopolitik, ekoeleştirel ve yeni halk bilimsel bir
perspektiften değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ekolojik şiir, halk şiiri, çitleme ağıtları, Türk halk çevreciliği

Kaynakça

• ADAMAN, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (2017) Herkesin Herkes İçin, Metis Yayınları, İstanbul. AGRAWAL, Arun (2005) Environmentality: Technologies of Government and the Making of Subjects, Duke University Press, Durham. AKDEMİR, Özer (2011) Anadolu’nun ‘Altın’daki Tehlike-Kışladağ’a Ağıt, Evrensel Basım ve Yayım, İstanbul. AKÜN, Ömer Faruk (1953) Anadolu Halk Şiirinde Tabiat Motifleri, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul. AKBULUT, Bengi (2017) “Türkiye’de Sosyo-ekolojik Donüşüm: Kır” https://tr.boell.org/tr /2017/04/03/turkiyede-sosyo-ekolojik-donusum-kir (Yayın tarihi: 3 Nisan 2017) (Erişim tarihi: 28.10.2017) AKSU, Cemil ve Ramazan Korkut (2017) Ekoloji Almanağı 2005-2016, Yeni İnsan Yayınevi, İstanbul. AKSU, Cemil, Sinan Erensü ve Erdem Evren (2016) Sudan Sebepler: Türkiye’de Neoliberal Su-Enerji Politikaları ve Direnişler, İletişim Yayınları, İstanbul. ALİ, Sabahattin ([1935], 2018) Değirmen, 32. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. ARSEL, Murat, Akbulut Bengi ve Adaman Fikret (2015). “Environmentalism of the Malcontent: Anatomy of an Anti-coal Power Plant Struggle in Turkey”, The Journal of Peasant Studies, 42 (2), s. 371-395. ASTLEY, Neil (der) (2007) Earth Shattering: Ecopoems, Bloodaxe Books, Tarset, Northumberland. BALTAR, Fabiola ve Ignasi Brunet (2012) “Social Research 2.0: Virtual Snowball Sampling Method Using Facebook” Internet Research, 22(1), s. 57-74. BARRELL, John (1972) The Idea of Landscape and the Sense of Place 1730–1840: An Approach to the Poetry of John Clare, Cambridge University Press, London. BASSEY, Nnimmo (2011) I Will Not Dance to Your Beat, Kraft Books, Ibadan. _______(2002) We Thought It Was Oil but It Was Blood, Kraft Books, Ibadan. BATE, Jonathan (1991) Romantic Ecology: Wordsworth and the Environmental Tradition, Routledge, London. _______(2000) The Song of the Earth, Harvard University Press, Cambridge, MA. BEDER, Sharon (2002) Global Spin: The Corporate Assault On Environmentalism, Green Books, Totnes. BECK, Misty Ann (2002) Enclosure and English Pastoral, 1770–1830, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Washington University, St. Louis. BLAIR, Kirstie ve Mina Gorji (2013) Class and the Canon: Constructing Labouring- Class Poetry and Poetics, 1750–1900, Palgrave Macmillan, New York. BORATAV, Pertev Naili (1984) 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınevi, İstanbul. BORATAV, Pertev Naili (1992) 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul. BORATAV, Pertev Naili ve Halil Vedat Fıratlı (2000) İzahlı Halk Şiiri Antolojisi, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul. BRESNIHAN, Patrick (2013) “John Clare and the Manifold Commons” Environmental Humanities, 3, s. 71-91. BROOKS, Andrew (2017) The End of Development: A Global History of Poverty and Prosperity, Zed Books, London. BROOKS, Paul (1980) Speaking for Nature: How Literary Naturalists from Henry Thoreau to Rachel Carson Have Shaped America, Sierra Club Books, San Francisco. BRYANT, Raymond L. (der.) (2015) The International Handbook of Political Ecology, Edward Elgar Publishing, Cheltenham. BRYSON, J. Scott (2002) Ecopoetry: A Critical Introduction, University of Utah Press, Salt Lake City. _______(2005) The West Side of any Mountain: Place, Space, and Ecopoetry, Iowa City: University of Iowa Press. BUELL, Lawrence (2005) The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary Imagination, Blackwell Publishing, Malden. _______(2001) Writing for an Endangered World: Literature, Culture, and Environment in the U.S. and Beyond, Belknap Press, London. _______(1996) The Environmental Imagination: Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American Culture, Harvard University Press, Cambridge, MA. BUELL, Lawrence, Ursula K. Heise ve Karen Thornber (2011) “Literature and Environment,” The Annual Review of Environment and Resources, 36, s. 417–40. BULUT, Tahir (2016) “Solaklı Deresinin Sonu” http://www.ofhayrat.com/article_print.php? article_id=1171 (Yayınlanma tarihi: 08 Eylül 2016) (Erişim tarihi: 08.11.2017). BURNSIDE, John ve Maurice Riordan, (der) (2004) Wild Reckoning: An Anthology Provoked by Rachel Carson's "Silent Spring", Calouste Gulbenkian Foundation, London. BUYUK, Ziya (1998) “Avlan Gölü'nün Hazin Öyküsü” http://www.milliyet.com.tr/ekler/gazete_ pazar /981101/haber/hab18.html (Yayınlanma tarihi: 1 Kasım 1998) (Erişim tarihi: 08.11.2017). CAMINERO-SANTANGELO, Byron (2014) Different Shades of Green: African Literature, Environmental Justice and Political Ecology, University of Virginia Press, Charlottesville, VA. CASTELLANO, Katey (2013) The Ecology of British Romantic Conservatism 1790-1837, Palgrave Macmillan, New York. CASTREE, Noel ve Bruce Braun, (der.) (2001) Social Nature: Theory, Practice and Politics. Blackwell: London. _______(2008) “Neoliberalising Nature: The Logics of Deregulation and Reregulation” Environment and Planning A, 40 (1), s.131-152. CASTREE, Noel, Rob Kitchin ve Alisdair Rogers (2013) A Dictionary of Human Geography, Oxford University Press, Oxford. CLARE, Johanne (1987), John Clare and the Bounds of Circumstance, McGill-Queen’s University Press, Kingston and Montreal. CLARE, John (1820) Poems Descriptive of Rural Life and Scenery, John Taylor and James Hessey, London. _______([1835], 1982) The Rural Muse, Mid Northumberland Arts Group, London. _______(1964) The Shepherd’s Calendar, (der.) Eric Robinson ve Geoffrey Summerfield, Oxford University Press, London. CLARK, Timothy, (2011) The Cambridge Introduction to Literature and the Environment, Cambridge University Press, Cambridge. COMFORT, Susan (2002) “Struggle in Ogoniland: Ken Saro-Wiwa and the Cultural Politics of Environmental Justice.” The Environmental Justice Reader: Politics, Poetics and Pedagogy, (der.) Joni Adamson, Mei Mei Evans ve Rachel Stein. University of Arizona Press, Tucson, AZ. CUNSOLO, Ashlee ve Neville R. Ellis (2018) “Ecological grief as a mental health response to climate change-related loss” Nature Climate Change, 8 (4), s.275–281. CUNSOLO, Ashlee ve Karen E. Landman (der.) (2017) Mourning Nature: Hope at the Heart of Ecological Loss and Grief, McGill, Queen’s Univiversity Press, Montreal. ÇOBAN, Aykut, Fevzi Özlüer, Sinan Erensü ve Beyza Üstün (2015) “Türkiye’de Neoliberal Politikaların Ekolojiyi Kuşatması, Direniş ve Yeniden İnşa” (der.) Aykut Çoban, Yerel Yönetim, Kent ve Ekoloji, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara. ÇOBANOĞLU, Özkul (2004) "Kültürlerin Diyalogu veya Diyalogsuzluğu Bağlamında Halkbilimi Çalışmalarının Yeri ve Önemi" Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 1, s. 149-164. “Çoruh Artık Durgun Akacak, TRT Belgeseli (2013) https://www.youtube.com/watch?v= YFs8fBKPmE8 (Yayınlanma tarihi: 13 Temmuz 2013) (Erişim tarihi: 08.11.2017). DUNDES, Alan (1998) "Doku, Metin ve Konteks (Çev. Metin Ekici), Milli Folklor, sayı: 38. ss. 106-119. EGYA, Sule Emmanuel (2016) “Nature and Environmentalism of the Poor: Ecopoetry From the Niger Delta Region of Nigeria” Journal of African Cultural Studies, 28: 1, s. 1-12. _______(2013) “Eco-human Engagement in Recent Nigerian Poetry in English” Journal of Postcolonial Writing, 49(1), s. 60-70. EKİCİ, Metin (1998) “Halk Bilimi Çalışmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve Şartlar (Konteks) İlişkisinin Önemi” Milli Folklor, sayı: 39, s.25-34. ELÇİN, Şükrü (1993) Türk Edebiyatında Tabiat, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara. _______(1990) Türkiye Türkçesinde Ağıtlar, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara. ENGELHARDT, James (2007) “The Language Habitat: An Ecopoetry Manifesto” Octopus Magazine, 9:1. ERENSÜ, Sinan, Arif Cem Gündoğan, Fevzi Özlüer ve Ethemcan Turhan (2016) İsyanın ve Umudun Dip Dalgası, Tekin Yayınevi, İstanbul. ERGİN, Meliz ve Özen Nergis Dolceroccae (2016) “Edebiyata Ekoeleştirel Yaklaşımlar: Ekoşiir ve Elif Sofya” SEFAD, 36, s. 297-314. ESEN, Ahmet Şükrü (1997) Anadolu Ağıtları, İletişim Yayınları, İstanbul. FELSTINER, John (2009) Can Poetry Save the Earth: A Field Guide to Nature Poems, New Heaven: Yale University Press. GARRARD, Greg (2016) Ekoeleştiri - Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar (Çev., Ertuğrul Genç), Kolektif Kitap, İstanbul. GEDICKS, Al (2001) Resource Rebels: Native Challenges to Mining and Oil Corporations, South End Press, Cambridge. Global Witness (2016) “On Dangerous Ground” https://www.globalwitness.org/ documents/18482/On_Dangerous_Ground.pdf (Erişim tarihi: 08.11.2017). _______(2015) “How many More? 2014’s Deadly Environment: The Killing and Intimidation Of Environment and Land Activists” https://www.globalwitness.org/documents/ 17882/how_many_more_pages.pdf (Erişim tarihi: 08.11.2017). _______(2014) “Deadly Envıronment: The Dramatic Rise in Killings of Environmental and Land Defenders” 1.1.2002–31.12.2013 https://www.globalwitness.org/documents/ 12993/deadly%20environment.pdf (Erişim tarihi: 08.11.2017). GLOTFELTY, Cheryll ve Harold Fromm (1996) The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology, University of Georgia Press, Georgia. GOODRIDGE, John (2013) John Clare and Community, Cambridge University Press, Cambridge. _______(1994) The Independent Spirit: John Clare and the Self -taught Tradition, John Clare Society, London. GRANDIA, Lisa (2012) Enclosed: Conservation, Cattle, and Commerce among the Q’eqchi’ Maya Lowlanders. University of Washington Press, Seattle. GURDEN, Burag (2017)”Executed' at home: the price one environmentalist couple paid to protect forests” http://www.theecologist.org/News/news_analysis/2989105/ executed at_home_the_price_one_environmentalist_couple_paid_to_protect_forests. html (Yayınlanma tarihi: 7 Temmuz 2017) (Erişim tarihi: 08.11.2017). GUSTAV, Klaus, H., Valentine Cunningham ve John Rignall (2012) Ecology and the Literature of the British Left, Ashgate Publishing, Surrey. GÜRSEL, Nedim (2008) Yaşar Kemal: Bir Geçiş Dönemi Romancısı, Everest, Istanbul. HALMAN, Talât Sait (2011) A Millennium of Turkish Literature: a Concise History, University Press, Syracuse, New York. HAMSİCİ, Mahmut (2012) Dereler ve İsyanlar, Notabene, Ankara. HARVEY, David (2005) A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, Oxford. HELLER, Henry (2011) The Birth of Capitalism: A Twenty-First-Century Perspective, Pluto Press, London. HILTNER, Ken (2015) Ecocriticism: The Essential Reader, Routledge, London. HILDYARD, Nicholas, Larry Lohmann, Sarah Sexton ve Simon Fairlie (1995) “Reclaiming the Commons” http://www.thecornerhouse.org.uk/resource/reclaiming-commons (İlk yayınlanma tarihi: 31 Mayıs 1995) (Erişim tarihi: 08.11.2017). HUGGAN, Graham ve Helen Tiffin, (2010) Postcolonial Ecocriticism: Literature, Animals, Environment, Routledge, Abingdon. KEEGAN, Bridget,(2008) British Labouring-Class Nature Poetry, 1730-1837, Palgrave Macmillan, Houndmills. KEEGAN, Bridget ve James C. McKusick (2001) Literature and Nature: Four Centuries of Nature Writing, Prentice-Hall, Upper Saddle River, NJ. KEMAL, Yaşar ([1943]2004) Ağıtlar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. KLARE, Michael T. (2012) The Race for What's Left: The Global Scramble for the World's Last Resources, Picador. LINEBAUGH, Peter (2014) Stop, Thief! The Commons, Enclosures, and Resistance, PM Press, Oakland. _______(2008) The Magna Carta Manifesto: Liberties and Commons for all, University of California Press, California. LINEBAUGH, Peter ve Marcus Rediker (2000) The Many-Headed Hydra: Sailors, Slaves, Commoners, and the Hidden History of the Revolutionary Atlantic, Verso, London. MANSFIELD, Becky (2008) Privatization: Property and the Remaking of Nature–Society Relations, Blackwell Publishing, Malden, MA. MARTINEZ-ALIER, Joan (2002) The Environmentalism of the Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation, Edward Elgar Publishing, Massachusetts. MATTEİ, Ugo ve Laura Nader (2008) Plunder: When the Rule of Law is Illegal, Blackwell Publishing, Oxford, Malden, Mass. MCCAFFREY, Thomas J. (2016) Radical by Nature: The Green Assault on Liberty, Property, and Prosperity, Stairway Press, Las Vegas. MCCARTHY, James, Tom Perreault ve Gavin Bridge (2015) “Editors’ Conclusion” The Routledge Handbook of Political Ecology, Routledge, Abingdon. MCKUSICK, James C. (2010) Green Writing: Romanticism and Ecology, Palgrave Macmillan, New York. _______(1992) “A language that is ever green': The Ecological Vision of John Clare” University of Toronto Quarterly, 61(2), s. 226–249. NEUMANN, Roderick P. (2014) Making Political Ecology, Routledge, New York. “Nevşehir Kalesi Altında Kentsel Dönüşüm ve Yıkılan Hayatlar” (2017) https://www. youtube.com/watch?v=VNJgQDhYtAI (Yayınlanma tarihi: 27 Nisan 2017) (Erişim tarihi: 08.11.2017). NIXON, Rob (2011) Slow Violence and the Environmentalism of the Poor, Harvard University Press, Cambridge, MA. OGBOWEI, G. ‘Ebinyo (2009) Song of a Dying River, Kraftgriots, Ibadan. OJAIDE, Tanure (2007) The Tale of the Harmattan, Kwale Books, Cape Town. _______(1997) Delta Blues and Home Songs, Kraftgriots, Ibadan. OKUYADE, Ogaga (2013) Eco-critical Literature: Regreening African Landscapes, African Heritage Press, New York. OLIVER-SMITH, Anthony (2010) Defying Displacement: Grassroots Resistance and the Critique of Development, University of Texas Press, Austin. OPPERMANN, Serpil (2012) Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat, Phoenix Yayınevi, Ankara. ÖZBEK, Nadir, (2015) İmparatorluğun Bedeli: Osmanlı’da Vergi, Siyaset ve Toplumsal Adalet (1839-1908), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, PALMER, Joy A. (2001) Fifty Key Thinkers on the Environment, Routledge, London. PEET, Richard, Paul Robbins ve Michael Watts (2011) Global Political Ecology, Routledge, London. PERREAULT, Tom, Gavin Bridge ve James McCarthy (2015) The Routledge Handbook of Political Ecology, Routledge, Abingdon. PONTING, Clive (1991) A Green History of the World: The Environment and the Collapse of Great Civilizations, St. Martin’s Press: New York. ROBBINS, Paul (2012) Political Ecology: A Critical Introduction, Blackwell Publishing, Malden. SCHLOSBERG, David (2007) Defining Environmental Justice, Oxford University Press, Clarendon. KEUCHEYAN, Razmig (2016) Nature is a Battlefield: Towards a Political Ecology, Polity Press, Cambridge. “Solaklı Özgür Aksın” (2010) http://www.dailymotion.com/video/xci77i) (Yayınlanma tarihi: 8 Mart 2010) (Erişim tarihi: 08.11.2017). ŞENGÜL, Mihriban (2013) “Türkiye’nin Su Politikası ve Köylülerin Öfkesi” Su Kaynaklarının Yönetimi: Politikalar ve Sorunlar: Küreselden Yerele Panel Bildirileri, Üniversitesi İİBF, s. 29-41, Nevşehir. SMITH, Neil (2008) Uneven Development; Nature, Capital, and the Production of Space, University of Georgia Press, London. SMITH, Andrew, (2010) ‘Ruins, Radicals and Reactionaries: John Clare’s Enclosure Elegies’John Clare Society Journal, sayı: 29, s. 37–50. The Environmental Justice Atlas (2017) “Finike marble and stone quarries, Turkey” https://ejatlas.org/conflict/finike-marble-and-stone-quarries-turkey (Son güncelleme tarihi: 10.07.2017)(Erişim tarihi: 08.11.2017). The Wooden Wolf (2017) “Four bullets for Berta Cáceres” https://thewoodenwolf.bandcamp.com/track/four-bullets-for-berta-c-ceres (Yayınlanma tarihi: 5 Mart 2017) (Erişim tarihi: 08.11.2017). THOMPSON, Edward Palmer (2016) Avam ve Görenek; İngiltere’de Geleneksel Popüler Kültür Üzerine Araştırmalar, Birikim Yayınları, İstanbul. WALLER, Robert, (1964) ‘Enclosures: The Ecological Significance of a Poem by John Clare,’ Mother Earth, Journal of the Soil Association, 13, s. 231–7. WILLIAMS, Raymond (1973) The Country and the City, Oxford University Press, New York. WORDIE, J. R. (1983) “The Chronology of English Enclosure, 1500-1914” The Economic History Review, 36:(4), s. 483-505. YAVUZ, Şahinde ve Özlem Şendeniz (2013) “HES Direnişlerinde Kadınların Deneyimleri: Fındıklı Örneği,” Fe Dergi: Feminist Eleştiri Dergisi, 5(1), s. 43-58. YILMAZ, İlyas (2016) Âşıklık Geleneği İçinde Tahir Bulut, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.