Tire Dokuma Endüstrisi ve Damga Mukataası (18. Yüzyıl)

Yıl 2019, , 65 - 76, 11.07.2019

Mikail Acıpınar

https://doi.org/10.30517/cihannuma.591009

Öz

Batı Anadolu bölgesinin
tekstil endüstrisine de yön veren zirai verimliliği ve ticari canlılığı, sadece
şehir merkezlerini değil kırsal merkezleri ve kasabaları da dokumacılık alanına
çekmiştir. Bu sebepten ötürü çok erken tarihlerden itibaren bölgenin dokuma ve
üretim sanayii ile ön plana çıkan birkaç yerleşim biriminden biri de Tire
olmuştur. Ağırlıklı olarak pamuk ve pamuklu dokuma türünden bir üretim endüstrisine sahip olan kentteki
dokumacı taifesi, başlıca beyaz ve elvan bogasi, Çine tülbendi, astar, kirpas-ı
penbe, alaca, kuşak ve peştamal gibi ürünlerde uzmanlaşmıştı. Dokumanın yanı
sıra boyama işlemleri de aynı merkezdeki boyahanede gerçekleştirilmekteydi.
Arşiv belgeleri, Tire’nin sadece bir dokuma ve boyama merkezi değil aynı
zamanda civarda üretilen tekstil ürünlerinin ticareti
için de canlı bir iç pazar olduğunu göstermektedir. 18. yüzyıla
gelindiğinde Tire’de üretilen kumaşlardan tahsil edilen damga resmi, Tire ve tevâbi’i bogasi damgası mukataası adı altında
malikâne olarak işletilmeye başlanmıştır. Bu makalede, mukataa kayıtlarını da
içeren Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle, Tire dokuma ve boyama sanayiinin
gelişimine ilişkin yeni bilgilerin yanı sıra 18. yüzyılda malikâne usulüne göre
iltizama verilen Tire bogasi damgasının işleyişinin ortaya konması
amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Pamuk, Bogasi, Dokuma endüstrisi, Mukataa, Malikane, Damga resmi

Weaving Industry and Stamp Tax Farm in Tire (18th Century)

Öz

The agricultural productivity and commercial vitality of Western
Anatolia, directly affecting the patterns of textile industry, integrated not
only the city centers but also townlets in the countryside to the weaving
sector. Tire became one of the few settlements of the region that emerged as a
weaving and production center from very early dates. The weavers in the city,
engaged in cotton processing, specialized in products such as white cotton
cloth, Çine tülbendi, lining, kirpas-ı penbe, alaca, kuşak and waistcloth. In
addition to the weaving sector, dyeing process was carried out in the Tire
dye-house. Archival documents suggest that Tire became not only a weaving and
dyeing center but also a vivid domestic trade market for textile fabrics
produced in its vicinity. In the 18th century, the stamp tax, collected from
the fabrics produced in Tire, started to be collected as a part of the malikane
(life time tax farming) under the name of “Tire ve tevâbi’i bogasi damgası
mukataası”. By utilizing Ottoman archival documents, this study shows the
development of weaving and dyeing industry in Tire and the process through
which the Tire bogasi stamp was farmed out within the malikane system in the
18th century.

Anahtar Kelimeler

Cotton, Cotton cloth, Weaving industry, Mukataa, Malikane, Stamp tax

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri Tasnifi (AE): SABH.I: 350/24525; SAMD.III: 15/1385 Cevdet Maliye (C.ML): 209/8636; 703/28723 Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 182/8334 Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 203 Mühimme Defterleri (MD): 39, 47, 96 Şurâ-yı Devlet (ŞD): 1380/23 Şer‘iyye Sicilleri (BOA) Manisa Şer‘iyye Sicilleri: 119, 125, 139, 213. İstanbul Şer‘iyye Sicilleri: İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (H. 1138-1151/M.1726-1738), (Haz. Fuat Recep vd.), İstanbul 2010. Kaynak Eserler Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Haz. Yücel Dağlı-S. Ali Kahraman-Robert Dankoff, I. Kitap, İstanbul 2005. Telif Eserler Acıpınar, Mikail - Çanlı, İrem, “Osmanlı Dönemi Batı Anadolu Boyahaneleri: İzmir Örneği”, II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri, (ed. Menekşe Suzan Teker), Antalya 2017, s. 152-162. Acıpınar, Mikail - Küpeli, Özer, “Osmanlı Dönemi Manisa Boyacı Esnafı”, Geçmişten Günümüze Manisa: Şehzade II. Mehmed ve Manisa Tarihi-Kültürü-Ekonomisi, (ed. Muzaffer Tepekaya-Zafer Atar), C. I, Manisa 2018, s. 539-556. Artan, Gündüz, “Tire’de Dokumacılık ve Nalıncılık”, Türk Folklor Araştırmaları, C. 8, Sayı 177 (Nisan 1964), s. 3367. Belen, Gülay, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Tire Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, (Yüksek Lisans Tezi), Ordu 2015. Emecen, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara 1989. , “Cullâh”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s. 83-84. Ergenç, Özer, Şehir, Toplum, Devlet: Osmanlı Tarihi Yazıları, İstanbul 2013. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1996. Mete, Zekai, “Tire”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, s. 195-197. Pamuk, Şevket, “Kuruş”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul 2002, s. 458-459. Sahillioğlu, Halil, “1763’de İzmir Limanı İhracat Gümrüğü ve Tarifesi”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Sayı 8 (1968), s. 53-57. Telci, Cahit, “Mali Bir Ünite Olarak Aydın Muhassıllığı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXI/1 (2006), s. 135-156. , “Muhassılın Serveti: Aydın Muhassılı Abdülbaki Paşa’nın 25 Temmuz 1697 (6 Muharrem 1109) Tarihli Muhallefatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVI/2 (2011), s. 551-576. Yılmaz, Serap, “Osmanlı Devrinde Batı Anadolu’da Tekstil Endüstrisinin Gelişimi”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri (İzmir 8-10 Nisan 1999), Haz. Turan Gökçe, İzmir 2000, s. 257-193.