THE RELIGIOUS DIMENSION OF THE BASMACI MOVEMENT AND THE RELIGIOUS POLICY OF THE SOVIETS WITHIN THE FRAMEWORK OF MUSTAFA ÇOKAY’S WRITINGS (1917-1930)

Year 2024, Volume: 24 Issue: 49, 867 - 903, 31.12.2024

Talgat Zholdassuly

https://doi.org/10.18244/cttad.1489786

Abstract

The article examines the religious landscape of Central Asia in the aftermath of the October Revolution, highlighting the initial Islamic policies implemented by the Bolsheviks and the emergence of the Basmachi movement as a Muslim response to these policies. Protests against Soviet secular reforms and the government’s religious policies, collectively referred to as the Basmachi movement, that spread across Central Asia. In response to these Muslim reactions, the Bolsheviks were compelled to reconsider their atheistic policies. Notably, Enver Pasha, an Ottoman politician active during the final years of the Ottoman Empire, also played a role in the Basmachi uprising. This work primarily draws on the writings of Kazakh intellectual Mustafa Shokay, who resided in Central Asia during this period and was forced to leave the country due to the political climate following the Bolshevik rise to power. Shokay observed the initial religious reforms implemented by the Soviets in the Turkestan region and engaged with various groups, including the Jadidists and Basmachis, who responded differently to these reforms. Consequently, Shokay’s memoirs and Russian articles published in various periodicals provide valuable historical insights. The purpose of this study is to explore the initial Islamic policies of the Bolsheviks in Turkestan and the fundamentally religious nature of the Basmachi movement, which emerged as a response to these policies, as articulated in Shokay’s writings. Additionally, the study will examine the changes in Soviet religious policy prompted by the Basmachi movement, alongside the actions of the Jadidists and issues concerning women. While it is acknowledged that the publishing movement had political, social, and economic underpinnings, this study will primarily focus on its religious dimensions. In summary, it can be argued that the Islamic policy of the Soviets in Turkestan evolved in response to the political dynamics represented by the Basmachi movement, leading to a temporary suspension of their anti-Islamic measures.

Keywords

Soviets, Bolsheviks, Turkestan, Islam, Muslims, Enver Pasha.

Project Number

AP19677780

MUSTAFA ÇOKAY’IN YAZILARI ÇERÇEVESİNDE BASMACI HAREKETİNİN DİNİ BOYUTU VE SOVYETLERİN DİN POLİTİKASI (1917-1930)

Abstract

Çalışmada Ekim devrimini takip eden yıllardaki Orta Asya’daki dinî koşullar, Bolşeviklerin ilk İslam politikaları ve Müslümanların bu politikalara karşı tepki olarak ortaya çıkan Basmacı hareketi hakkında anlatılmaktadır. Sovyetlerin laik reformlarına ve dinî duruşuna karşı Basmacı hareketi olarak bilinen protestolar tüm Orta Asya’ya yayılmıştır. Bu siyasi koşullar nedeniyle Sovyetlerin din politikası da değişime uğramıştır. Osmanlı Devleti’nin son yıllarında etkin olan Osmanlı siyasetçisi Enver Paşa da Basmacı ayaklanmasına katılmıştır. Çalışma esas olarak o dönemde Orta Asya’da yaşayan ve Bolşeviklerin iktidara gelmesinden sonra siyasi koşullar nedeniyle yurt dışına çıkmak zorunda kalan Kazak aydını Mustafa Çokay’ın yazılarına dayanmaktadır. Çokay, Türkistan coğrafyasındaki Sovyetlerin ilk dinî reformlarına, bu reformlara farklı tepkiler veren Cedidçiler ile Basmacıların eylemlerine tanıklık etmiş ve siyasi hayatında bu gruplarla etkileşime girmiştir. Bu nedenle çalışmaya kaynaklık eden Çokay’ın söz konusu konuyla ilgili anıları ve çeşitli süreli yayınlarda yayımlanan Rusça yazıları tarihsel veri açısından oldukça önem arz etmektedir. Çalışmanın amacı da Çokay’ın yazılarına göre Bolşeviklerin Türkistan’daki ilk genel İslami politikasını ve ona tepki olarak meydana gelen Basmacı hareketinin sadece dinî niteliğini göstermektir. Bununla birlikte Çokay’ın yazılarından yola çıkarak Sovyetlerin din politikasında Basmacı hareketi nedeniyle oluşan değişikliklere, Cedidçilerin eylemlerine ve kadın sorunlarına değinilecektir. Basmacı hareketinin siyasi, sosyal ve ekonomik nedenlerinin olduğunu da inkar edilmez ancak bu çalışmada bu hareketin sadece dinî niteliği üzerinde durulacaktır. Kısacası söz konusu dönemde Türkistan’daki Sovyetlerin İslami politikasının siyasi şartlara, yani Basmacı hareketine bağlı olarak değiştiği ve İslam’a yönelik saldırıyı geçici olarak askıya almak zorunda kaldıkları söylenebilir.

Keywords

Sovyetler, Bolşevikler, Türkistan, İslam, Müslümanlar, Enver Paşa.

Project Number

AP19677780

Thanks

Bu çalışma AP19677780 “M. Çokay’ın Devletçilik Amacı: Tarihten Dersler, Fikri Süreklilik” adlı proje kapsamında yürütülmüştür.

References

• Arapov, Dmitrii, İslam i Sovetskoe Gosudarstvo (1917-1936), Sbornik Dokumentov (Yayınlanmış Arşiv Belgeleri), cilt 2, Moskova: Marjani, 2010.
• Protiv Religioznogo Obmana i Mrakobesya, (Sbornik Materialov o Reaktsionnoi Roli Religii, Antiobşestvennoi Deyetelnosti Slujitelei Kulta v Kirgizii) (Yayınlanmış Arşiv Belgeleri). Frunze: Kırgızstan, 1970.
• Rusya Devlet Askeri Arşivi (RDAA)
• RDAA, 1358.fon, 3.kayıt, 45b.dosya: 56-62.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 417.dosya: 227-231.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 407.dosya: 40-53.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 381.dosya: 175-176.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 415.dosya: 21-23.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 418.dosya: 24-27.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 432.dosya: 220-221.
• RDAA, 461k.fon, 1.kayıt, 418.dosya: 46-51.
• Begmanov, Kasymhan, Mustafa Şokay Jolymen: Kitap-albom. Almatı: Soraba, 2013. Çokay, Mustafa. “Basmacılık Turasynda”. Alaş Kösemsözi, cilt 3, 81-84. Almatı: Öner, 2010. [Yaş Türkistan, sayı 3-4, Mart 1930].
• Çokay, Mustafa. “Basmacılık Kandai Magynany Bildiredi (15 Jyl Toluyna Orai)”. Kenes Odagynyn Türki Alemi Sayasaty. Editör Abdulvahap Kara, 263-271. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2023. [Promethee, Paris, №75, 1933, s. 8-12].
• Çokay, Mustafa. “Bolşeviki i Basmaçi”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 262-263. Almatı: Daik-Press, 2012. [Bor’ba, 12 Şubat 1921].
• Çokay, Mustafa. “Bolşevizm v Vostoke”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 379-385. Almatı: Daik-Press, 2012. [Sotsialistiçeskii Vestnik, 17 Ocak 1923].
• Çokay, Mustafa. “Buharskiye Dvijenie”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 286-293. Almatı: Daik-Press, 2012. [INALCO, L’Archives de Moustapha Chokay Bey, Carton 7, Dossier 3d, 1-2 Nisan 1922, pp. 44-53].
• Çokay, Mustafa. “Buharskie Lenintsy”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 18-20. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 11 Eylül 1924].
• Çokay, Mustafa. “Enveriada”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2, Editör Köşim Esmagambetov, 321-322. Almatı: Daik-Press, 2012. [Slovo, 7 Ağustos 1922].
• Çokay, Mustafa. “Enver Paşanın Ölimi”. Alaş Kösemsözi, cilt 4, 32-39. Almatı: Öner, 2010. [Yaş Türkistan, sayı 16, Mart 1931].
• Çokay, Mustafa. “Enver Paşa v Sovetskoi Rossii Srednei Azii”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 386-397. Almatı: Daik-Press, 2012. [INALCO, L’Archives de Moustafa Chokay Bey, Carton 9, Dossier 2, 2-3 Mart 1923, pp. 1-15].
• Çokay, Mustafa. “Grobnitsa Proroka”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 511-514. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 24 Mayıs 1924].
• Çokay, Mustafa. “İmansız Hacı”. Alaş Kösemsözi, cilt 4, 39-40. Almatı: Öner, 2010. [Yaş Türkistan, sayı 16, Mart 1931].
• Çokay, Mustafa. “Jadidizm”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 5. Editör Köşim Esmagambetov, 59-71. Almatı: Daik-Press, 2013. [Institut National Des Langues Et Civilisations Orientales (INALCO), L’Archives de Moustafa Chokay Bey, Carton 6, Dossier 5, pp. 18-33].
• Çokay, Mustafa. “Jenotdely i Emansipatsiya Uzbekskih Jenşin”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3, Editör Köşim Esmagambetov, 102-104. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 19 Kasım 1925].
• Çokay, Mustafa. “Juneyd Han”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 9. Editör Köşim Esmagambetov, 453-457. Almatı: Daik-Press, 2014. [INALCO, L’Archives de Moustafa Chokay Bey, Carton 6, Dossier 2a, pp. 66-70].
• Çokay, Mustafa. “Kommunizm v Çalme”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 246-252. Almatı: Daik-Press, 2012. [Na Rubeje, №6, 1920, s. 14-17].
• Çokay, Mustafa. “K Sobytiyam v Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 322-325. Almatı: Daik-Press, 2012. [Slovo, 14 Ağustos 1922].
• Çokay, Mustafa. “Myatejnaya Fergana”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 144-146. Almatı: Daik-Press, 2012. [Vol’nii Gorets, 29 Mart 1920].
• Çokay, Mustafa. “Napadenie Basmaçei”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 92. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 25 Ekim 1925].
• Çokay, Mustafa. “Opyat Basmaçi v Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 54. Almatı, Daik-Press, 2012. [Dni, 16 Nisan 1925].
• Çokay, Mustafa. “Opyat Povstançestve v Srednei Azii”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 24-27. Almatı: Daik-Press, 2012. [Poslednie Novosti, 14 Aralık 1924].
• Çokay, Mustafa. “O Vosstaniyah v Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 425-429. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 25 Ağustos 1923].
• Çokay, Mustafa. “Pantyurkizm i Panislamizm v Srednei Azii”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 138-141. Almatı: Daik-Press, 2012. [Vol’nii Gorets, 1 Mart 1920].
• Çokay, Mustafa. “Peregovory v Kabule”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 100-101. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 17 Kasım 1925].
• Çokay, Mustafa. “Pokazatelnoe Varvarstvo”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 16-18. Almatı: Daik-Press, 2012. [Poslednie Novosti, 30 Ağustos 1924].
• Çokay, Mustafa. “Politika Okrainnyh Kommunistov”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 136-138. Almatı: Daik-Press, 2012. [Vol’nii Gorets, 20 Şubat 1920].
• Çokay, Mustafa. “Revniteli Jenskoi Emansipatsii”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 192-197. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 26 Mayıs 1926].
• Çokay, Mustafa. “Türkistanda Basmaşı Kozgalysy”. Kenes Odagynyn Türki Alemi Sayasaty. Editör Abdulvahap Kara, 111-113. Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2023. [Promethee, Aralık 1927, s. 21-22].
• Çokay, Mustafa. “Türkistanda Basmacı Kozgalysy”. Kenes Odagynyn Türki Alemi Sayasaty. Editör Abdulvahap Kara, 171-177. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2023. [Promethee, №40, 1930, s. 23-26].
• Çokay, Mustafa. “Usileniye Basmaçestva v Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 240-241. Almatı: Daik-Press, 2012. [Vol’nii Gorets, 20 Aralık 1920].
• Çokay, Mustafa. “Vo İmya Allaha Milostivogo”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 95-98. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 10 Kasım 1925].
• Çokay, Mustafa. “Volneniya v Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 98-99. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 12 Kasım 1925].
• Çokay, Mustafa. “Vosstaniye v Hive”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 499-502. Almatı: Daik-Press, 2012. [Poslednie Novosti, 5 Mart 1924].
• Çokay, Mustafa. “V Sovetskom Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 172-183. Almatı: Daik-Press, 2012. [Vol’nii Gorets, 19 Temmuz, 26 Temmuz, 2 Ağustos 1920].
• Çokay, Mustafa. “V Sovetskom Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 2. Editör Köşim Esmagambetov, 325-329. Almatı: Daik-Press, 2012. [Poslednie Novosti, 20 Eylül 1922].
• Çokay, Mustafa. “V Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 8. Editör Köşim Esmagambetov, 82-119. Almatı: Daik-Press, 2013. [INALCO, L’Arhives de Moustafa Chokay Bey, Carton 1, Dossier 8 a, 20-22 Mart 1935, pp. 1-80].
• Çokay, Mustafa. “V Turkestane”. Mustafa Şokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 3. Editör Köşim Esmagambetov, 92. Almatı: Daik-Press, 2012. [Dni, 25 Ekim 1925].
• Esmagambetov, Köşim. Mustafa Çokay Şygarmalarynyn Tolyk Jinagy, cilt 1. Almatı: Daik-Press, 2012.
• Hayit, Baymirza, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi - Türkistan Türklüğünün Milli Mücadelesi. İstanbul: Babıali Kültür Yayınları, 2006.
• Hayit, Baymirza, Sovyetler’de Türklüğün ve İslamın Bazı Meseleleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Kara, Abdulvahap, Türkistan Bağımsızlığı’nın Bayraktarı Mustafa Çokay. İstanbul: TKHV Yayınları, 2022.
• Abdulvahap Kara, ed., Kenes Odagynyn Türki Alemi Sayasaty. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2023.
• Rossiya - Srednyaya Aziya: Politika i İslam v Kontse XVIII – Naçale XXI Veka. Moskova: İzdatelstva Moskovskogo Universiteta, 2013.
• Yuldoşhujaev, Haydorhon ve İrodahon Kayumova. Uzbekiston Ulamolari. Taşkent: Movarounnahr, 2015.
• Zholdassuly, Talgat, Sovyetler’in İslam Siyaseti ve Orta Asya’da Dini İdare. Ankara: Hitabevi, 2023. Çokay, Mustafa, “Cedidçilik Korkusu.” Yaş Türkistan 65 (Nisan 1935): 2-7.
• Çokay, Mustafa, “Dinge Karşı Propaganda – Partiyalı ve Partiyasız Hemme Bolşeviklernin İşi.” Yaş Türkistan 104-105 (Temmuz-Ağustos 1938): 70-73.
• Gutliyev, Gurbangeldi, “Türkmenistan’daki Basmacılık Hareketi (1918-1924) Üzerine Değerlendirmeler.” Anadolu Kültürel Araştırmalar Dergisi 1, 2 (2017): 85-96. https://ankad.org/index.php/ankad/article/view/18.
• Ölçekçi, Tamara. “Gününmüzde Rusya ve Orta Asya Devletleri’nin Türkistan Bağımsızlık Hareketine Bakış Açıları.” Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı, 135-150. İstanbul: TDBB Yayınları, 2017.
• Şener, Ayşe, “Sovyet Dönemi Kırgız Romanında Basmacı Hareketi.” Folklor/Edebiyat 29, 113 (2023): 179-200. https://dergipark.org.tr/tr/pub/fe/issue/75697/1245777.
• Tolkun, Selahittin, “Sovyet Dönemi ve Sonrası Özbek Edebiyatinda ‘Basmacılık’ Konusu.” Uluslararası Beşeri Bilimler Ve Eğitim Dergisi 3, 1 (2017): 32-62. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijhe/issue/31788/348397.
• Tolkun, Selahittin, “Türkistan İstiklalcilik Hareketi ve Komutanları Üzerine İki Yayın.” International Journal of Volga - Ural and Turkestan Studies 3, 5 (Şubat 2021): 115-124. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijvuts/issue/60512/888236.
• Yeşilot, Okan ve Özdemir, Burcu. “Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında Basmacı Hareketi.” Belleten 85, 302 (Nisan 2021): 279-309. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/61372/916197.
• Zholdassuly, Talgat ve Baizhanova, Gulnur. “Sovyetler’in Kutsal Yerlere Karşı Politikası: Ahmet Yesevi Türbesi Örneği.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 102 (Yaz 2022): 193-210. DOI: 10.34189/hbv.102.009.
• Zholdassuly, Talgat, “Sovyet Kazakistan’ında İslama Yönelik Bir Uygulama: Militan Tanrısızlar Birliği.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 96 (2020): 531-556. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71965/1157868.