TOPLUMSAL CİNSİYETİN DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ YURTTAŞLIK BİLGİSİ DERS KİTAPLARINA YANSIMALARI (1950-1960)

Year 2025, Volume: 25 Issue: 50, 421 - 450, 31.07.2025

Seval Yinilmez Akagündüz

https://doi.org/10.18244/cttad.1631312

Abstract

Bireyin sosyalleşme serüveninde önemli bir paydaya sahip olan eğitimle, özelde okullarda toplumsal düzen istenilen doğrultuda yenilenerek, egemen siyasi kabuller, gelecek kuşaklara iletilmek istenmektedir. Bu teleolojiyi gerçekleştirmede ise öğretim programlarının görünür yüzü olan ders kitaplarından özellikle yararlanılmaktadır. Bu araştırmada temel kaynak olan yurttaşlık bilgisi ders kitaplarıyla temelde hedeflenenin, iyi birey (yurttaş ya da vatandaş) yetiştirmek olduğu bilinmektedir. Ancak söz konusu “iyi” kavramıyla kabul edilen tutum, davranış ve değerlerin ders kitaplarından hareketle öğrencilere nasıl aktarıldığının belirlenmesi gerekmektedir. Araştırmada öncelikli amaç; iyi birey yetiştirmede temel işleve sahip olan yurttaşlık bilgisi ders kitaplarında, toplumsal cinsiyetin nasıl yansıdığının tespit edilmesidir. İkincil amaçsa, ders kitaplarından hareketle elde edilen verilerin, yazıldıkları dönemin koşulları göz önünde bulundurarak irdelemektir. Genel tarama modeliyle yürütülen bu çalışmaya ilişkin veriler belgesel tarama modeli kullanılarak oluşturulmuştur. Çalışmanın evreni amaçlı örneklem yöntemiyle seçilen, 1950-1960 yılları arasında yazılan yurttaşlık bilgisi ders kitaplarına dayanmaktadır. Araştırmanın amaçlarından hareketle ve doküman analizi yöntemiyle incelenen ders kitaplarında, toplumsal cinsiyete dair bulgularsa içerik analizi tekniğinden yararlanılarak elde edilmiştir. Araştırmanın sonucunda, incelenen ders kitaplarındaki söylemlerin biyolojik cinsiyet (dişil/eril) ayrımının, toplumun özneye yüklediği roller bağlamında cinsiyetçi bir bakış açısıyla, kız ve erkek çocuklar için öğüt, öneri ve normlar şeklinde aktarıldığı sonucuna varılmıştır.

Keywords

Demokrat Parti , Ders Kitapları , Eğitim Felsefesi , Toplumsal Cinsiyet , Yurttaşlık Bilgisi

REFLECTIONS OF GENDER ON CIVICS TEXT BOOKS OF THE DEMOCRATIC PARTY PERIOD (1950-1960)

Abstract

With education, one of the means of socialization of the individual, the social order in schools is reproduced in the covetable direction, and the legitimate political consciousness is intended to be transferred to new generations. Within this framework, textbooks, a solid product of teaching programs, are mainly used. It is known that the primary source of this research, civics textbooks, is to raise good individuals (fellow citizens). However, it is necessary to determine how the attitudes, behaviours, and values accepted by the concept of "good" are conveyed to students based on textbooks. The primary purpose of the research is to determine how gender is reflected in civic knowledge textbooks, which have the primary function of raising good individuals. The secondary purpose is to determine the data obtained based on the textbooks, considering the social, social, cultural and political atmosphere of the period in which they were written. A survey model was used as a method for this research. A survey model was used as a method for this research. The documentary survey model acquired data connected to the study. The study universe consists of citizenship knowledge textbooks written in Turkey between 1950-1960, selected by sampling method. In the textbooks examined with the document analysis method in line with the purpose of the research, findings about gender were obtained by the content analysis technique. Consequently, it was concluded that the biological sex (feminine/ masculine) distinction of the discourses in the textbooks was conveyed in the form of advice, suggestions, and norms for girls and boys with a sexist perspective in the context of the roles that society assigns to the subject.

Keywords

Civic , Democratic Party , Gender , Philosophy of Education , Textbooks.

References

• Milli Eğitim Bakanlığı, 1948 İlkokul Programı, İstanbul: MEB, 1949.
• Türkiye Cumhuriyet’i Kültür Bakanlığı, 1936 İlkokul Programı, Ankara: Devlet Basımevi.
• Türkiye Cumhuriyet’i Maarif Vekaleti, İlk Mekteplerin Müfredat Programı, İstanbul: Devlet Matbaası, 1927.
• Anıl, Burhan ve Beğen, İbrahim, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-I. İstanbul: Anıl Yayıncılık, 1959.
• Anıl, Burhan ve Beğen, İbrahim, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-II. İstanbul: Anıl Yayıncılık, 1959.
• Arınç, Sabahattin, İlkokullar İçin Yurttaşlık Bilgisi-IV. İstanbul: Işıl Matbaası, 1954.
• Arkın, Mefharet ve Su, Mükerrem Kâmil, Resimli Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-I. İstanbul: Bir Yayınevi, 1956.
• Arkın, Mefharet ve Su, Mükerrem Kâmil, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-II. İstanbul: Bir Yayınevi, 1956.
• Arkın, Mefharet ve Su, Mükerrem Kâmil, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-III. İstanbul: Bir Yayınevi, 1956.
• Arsan, Fikriye Sunahi, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-I. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1957.
• Arsan, Fikriye Sunahi, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-II. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1957.
• Arsan, Fikriye Sunahi, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-III. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 1958.
• Ermat, Bedia ve Ermat, Kemal, Yurttaşlık Bilgisi Dersleri-V, İstanbul: MEB, 1952.
• Göçmen, İbrahim, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-III, İstanbul: Gün Basımevi, 1953.
• İleri, İbrahim Cumhuriyet Çocuklarına Yurttaşlık Bilgisi-V, İstanbul: Çeltüt Yayınları, 1956.
• İleri, İbrahim, Cumhuriyet Çocuklarına Yurttaşlık Bilgisi-IV. İstanbul: Çeltüt Yayınları, 1956.
• Kenres, Salim Siret, Yurttaşlık Bilgisi-IV. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1955.
• Kenres, Salim Siret, Yurttaşlık Bilgisi-V. İstanbul: İnkılap Kitapevi, 1956
• Kurtuluş, Faruk ve Kurtuluş, Osman, Yurttaşlık Bilgisi Dersleri-IV. İstanbul Kanaat Yayınları, 1959.
• Kurtuluş, Faruk ve Kurtuluş, Osman, Yurttaşlık Bilgisi Dersleri-V. İstanbul: kanaat Yayınları, 1959,
• Salmangil, Ethem, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-III. İstanbul: MEB, 1953.
• Şerbetçioğlu, Fatma ve Tülin, Hayri, Yurttaşlık Bilgisi-I. Öğretmen Okulları Kitapları, İstanbul: MEB, 1953.
• Şerbetçioğlu, Fatma ve Tülin, Hayri, Yurttaşlık Bilgisi-II, Öğretmen Okulları Kitapları. İstanbul: MEB 1953.
• Taşkıran, Tezer, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-II. İstanbul: MEB, 1951.
• Taşkıran, Tezer, Yurttaşlık Bilgisi, Ortaokul-III. İstanbul: MEB, 1950.
• Ahmad, Feroz ve Ahmad, Bedia Turgay. Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971. İstanbul: Bilgi Yayınları, 1976.
• Ahmad, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999.
• Ahmad, Feroz, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971). İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1976.
• Akagündüz, Ümüt, “II. Meşrutiyet Yıllarında Kadının Değişen Toplumsal Konumu (1908-1918)”, Kadının Değişen Dünyası: Osmanlı Sosyal ve Kültürel Yaşamından İzler içinde, 26-62. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Akal, Cemal Baki, Siyasi İktidarın Cinsiyeti. Ankara: İmge Kitapevi, 1994.
• Akşin, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi-II. İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 1997.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Kültür Yayınları, 1997.
• Arat, Nejla, Feminizmin ABC’si. İstanbul: Say Yayınları, 2022.
• Başaran, Mehmet, Özgürleşme Eylemi Köy Enstitüleri. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 1999.
• Başgöz, İlhan, Türkiye’de Eğitim Çıkmazı ve Eğitim. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2005.
• Binbaşıoğlu, Cavit, Öğretmen Yetiştirme Açısından Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme. İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
• Butler, Judith, Cinsiyet Belası: Feminizm ve Kimliğin Alt Üst Edilmesi, çeviren Başak Ertür, İstanbul: Metis Yayınları, 2005.
• Büyükdüvenci, Sabri, Eğitim Felsefesine Giriş: İzm’lerde Eğitim. Ankara: Fol Yayınlar, 2019
• Ceyhan, Erdal, Türk Eğitim Tarihi Kronolojisi (1299-1997). Edirne: Ulusal Bellek Yayınları, 2004.
• Çayır, Kenan, Biz Kimiz? Ders Kitaplarında Kimlik, Yurttaşlık, Haklar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2014.
• Cicioğlu, Hasan, Türkiye Cumhuriyet’in de İlk ve Ortaöğretim. Ankara: DTCF Yayınları, 1982.
• Doğan, Nuri, Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918). İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1994
• Eroğul, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1970.
• Gürüz, Kemal, 21. Yüzyılın Başında Türk Milli Eğitim Sistemi:Tarihsel Perspektif, Uluslararası Karşılaştırmalar, Temel Sorunlar ve Çözüm, Önerileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008
• Hooks, Bell, Feminizm Herkes İçindir, çeviren Ece Aydın ve Berna Kurt, İstanbul: Çitlembik Yayınları, 2002.
• Keyder, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. 21. bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu. Ankara: Uzman Yayınları, 1982.
• Pingel, Falk, Ders Kitaplarını Araştırma ve Düzeltme Rehberi (UNESCO), çeviren Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2004.
• Sancar, Serpil, Erkeklik: İmkânsız İktidar (Ailede, Piyasada ve sokakta Erkekler). İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Üstel, Füsun, Makbul Vatandaş’ın Peşinde: II. Meşrutiyet’ten Vatandaşlık Eğitimi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Yerasimos, Stefanos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye: I. Dünya Savaşı’ndan 1971’e. İstanbul: Belge Yayınları 2005.
• Yinilmez Akagündüz, Seval, Ahlaklı Yurttaş. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2017.
• Zürcher, Eric Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Ahmad, Feroz. “Türkiye’nin Cumhuriyet Dönemi Siyasal Gelişmeleri.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 7: 1992-1998. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Akagündüz, Ümüt, “Yeni Ufuklar Dergisinde Batılılaşma ve Aydın Tartışması (1952-1976).” Folklor/Edebiyat Dergisi 16, 64 (2010): 65-87.
• Akagündüz, Ümüt, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Siyasi Atmosfer ve Dönem Dergilerinde Kadın Düşüncesi (1923-1925).” Fe Dergi 7, 2 (2015):1-20.
• Alabaş, Ramazan, “2018 Öğretim Programlarında Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Yeri.” 2. Uluslararası Kadın Kongresi, İzmir: 4-5 Ekim 2018.
• Aslan, Erdal, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlkokullarda İzlediği İlköğretim Programı: 1924 İlk Mektepler Müfredat Programı.” İlköğretim Online 10, 2 (2011): 717-734.
• Baykal, Ali. “Türkiye’de Okutulan İlköğretim ve Lise Ders Kitaplarında Sayısal Veriler.” İnsan Hakları Eğitimi ve Ders Kitabı Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu, 35-69. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2004.
• Cerrah, Lokman. “Toplumsal Cinsiyet Algısı ve Din.” Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları. Editör Lokman Cerrah, 83-109. Ankara: Gazi Kitapevi, 2021.
• Esen, Yasemin. “Okul Bilgisi ve Ders Kitapları.” Ders Kitaplarında İnsan Hakları: İnsan Haklarına Duyarlı Ders Kitapları. Editör M. T. Bağlı ve Y. Esen, 5-19. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2003.
• Gök, Fatma. “Kadın Bakış Açısından 1980’ler Türkiye’sinde Kadınlar.” Türkiye’de Eğitim ve Kadınlar, Editör Şirin Tekeli, 165-215. İstanbul: İletişim Yayınları, 1990.
• Gül, Osman Kubilay, “Maarif Kongresi, Heyet-i İlmiyeler ve Uluslararası Ortaöğretim Öğretmenleri Kongresi Üzerine Bir Değerlendirme.” Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 10, 19 (2018): 509-523.
• İnan, Mehmet Rauf. “Atatürk’ün Eğitimci Kişiliği”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim. 1-26. İstanbul: MEB, 1983.
• Kaldık, Behçet. “Sosyal Hareketlerin Yörüngesindeki Bir Aktivizm Olarak Kadın Hareketleri ve Toplumsal Cinsiyet Meselesi.” Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları. Editör Lokman Cerrah, 29-51. Ankara: Gazi Kitapevi, 2021.
• Kaptan İzmir, Esra ve Alabaş, Ramazan. “Kadınların Eğitim Haklarını Kazanma Mücadelesinin Tarihsel İzlerini Sürmek: Kanıt Temelli Çalışma Yaprakları Geliştirme.” Kadın Tarihi Nasıl Öğretilir. Editör Gülçin Dilek, 33-73. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi, 2022.
• Scott, Joan W. “Toplumsal Cinsiyet: Faydalı Bir Tarihsel Analiz”, Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, çeviren Derya Demirler ve Fahriye Dinçer, 2010: 115-138.
• Şahin, Mustafa, “Cumhuriyet’in Kuruluşundan Günümüze Türkiye’de Hayat Bilgisi Dersi Programlarının Gelişimi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2, 8 (2009): 406-410.
• Şahin, Mustafa, Yılmaz, Uğur, Kaya, Ebru ve Taşdelen, Arzum, “Türk Yavrularına Yurt Bilgisi” Kitabında Kadın.” International Journal of Human Sciences 19, 4 (2022): 657-668.
• Tunçay, Mete. “Siyasal Gelişmenin Evreleri.” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 7: 1967-1900. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Turan, R. “Eğitim ve Öğretimdeki Gelişmeler: Yeni Devlet, Yeni Eğitim.” Türkiye Cumhuriyet Tarihi-II, 99-139. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2004.
• Umar, Esra Karakuş. “Toplumsal Cinsiyeti Anlamak.” Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları. Editör Lokman Cerrah, 1-16. Ankara: Gazi Kitapevi, 2021.