Üsküdar Altunizade Mektebi'nin Kısa Tarihçesi

Year 2025, Volume: 29 Issue: 2, 289 - 309, 15.12.2025

Tuğba Aydeniz

https://doi.org/10.18505/cuid.1742539

Abstract

Osmanlı modernleşmesinin bir parçası olarak eğitimde yaşanan değişiklikler ilk olarak askerî alanda yeni okulların açılması ile başlamıştır. Bu gelişmeyi, 1838’den itibaren sivil okulların açılması takip etmiştir. 1845 yılında Meclis-i Maârif, 1857 senesinde Maârif Nezareti teşkil edilmiştir. Osmanlı eğitim tarihinde bütün bir şekilde eğitimi tanzim eden düzenleme ise 1869 senesinde çıkarılan Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’dir. Bu nizamnâme ile halen var olan ve yeni tesis edilecek olan mektepler için sistemli bir düzenleme sağlanmıştır. Bu düzenlemelerin başında, ilkokulun mecburi hâle getirilmesi gelmektedir. Eğitim, ilk, orta ve yüksek şeklinde günümüze yakın haliyle sınıflandırılmıştır. Bu düzenlemelerden en önemlisi hususi mektepler ile ilgili alınan kararlardır. Nizamnamenin 129 ve 130. maddeleri bu mektepler ile ilgilidir. Hususi mektepler, Müslümanlar tarafından açılanlar, gayrimüslimler tarafından açılanlar ve yabancılar tarafından açılan mektepler olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Bu mekteplerin ortaya çıkmasında resmî okulların yetersiz kalmaları ve devletin maddi sıkıntılar içinde bulunması da etkili olmuştur. Buna ilaveten çocukların dinî, millî ve ahlâkî değerleini muhafaza ederek okumalarının temin edilmesi de temel gayelerden olmalıdır. Bu noktada, rüşdiye okullarının zengin müfredatı dikkati çekmektedir. Nitekim, iyi bir rüşdiyede okumuş çocuklar donanımlı bir şekilde mezun olmuşlardır. Bu makalede, Üsküdar’ın müstesna bir semti olan Altunîzâde mahallesinde bir özel okul olarak 1865(?)’te açılan Altunîzâde Mektebi ele alınmıştır. İbtidâî ve rüşdiye olarak hizmet veren mektebin eğitim faaliyeti, ders kadrosu, öğrenci sayısı ve okulda verilen dersler genel hatları ile incelenmiştir. Dönemin önemli bürokratlarından İsmail Zühdü Paşa tarafından yaptırılan okulun, toplumsal hafızamızdaki yeri ve önemi ile birlikte çeşitli değişikliklerle günümüze kadar ulaşmış olmasının büyük önemi vardır. Dolayısıyla okulun sadece inşa edildiği dönem değil, günümüze kadar farklı isimlerle de olsa varlığını sürdürmesi süreci de değerlendirilmiştir. Altunîzâde Mektebi’ne dair müstakil bir çalışmanın olmaması sebebiyle bu makalenin yazılması, okulun tarihini ortaya çıkarmanın yanında eğitim tarihimiz için de önemli bir katkıdır. Ancak okulun tüm tarihinin bu makalede ele alındığı düşünülmemelidir. Bu araştırma, Altunîzâde Mektebi için kısa bir tarihçe olarak değerlendirilebilir. Makalede, birinci el tarih kaynaklarından Osmanlı Arşivi başta olmak üzere okula ait bazı defterler, Üsküdar tarihi ve Osmanlı eğitim tarihi üzerine yapılan araştırmalar kullanılmıştır. Bu araştırma neticesinde, Altunîzâde Mektebi’nde tarihi süreç içinde maddi zorluklar yaşandığı ancak okulun kapanma riskine rağmen eğitimin devam etmesine gayret edildiği ve günümüze kadar varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir.

Keywords

Eğitim Tarihi , Osmanlı , Üsküdar , Altunîzâde Mektebi , ÜSküdar 14. Mektebi , Altunîzâde İlkokulu

A Concise History of Üsküdar Altunizade School

Abstract

Changes in education, as part of Ottoman modernization, first began with the opening of new schools in the military field. This new development was followed by the opening of civilian schools starting from 1838. In 1845, the Council of Education (Meclis-i Maârif) was established, and in 1857, the Ministry of Education (Maârif Nezareti) was formed. The regulation that comprehensively organized education in Ottoman educational history is the Public Education Regulation (Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi) enacted in 1869. This regulation provided a systematic arrangement for both existing tradional schools and those to be newly established. One of the main regulations was making primary education compulsory. Education was classified into primary, secondary and higher levels in a form close to today's system. One of the most important of these regulations was focused on private schools. Articles 129 and 130 of the regulation dealt with these schools. Private schools were divided into three categories: Schools opened by Muslims, non-Muslims and foreigners. The lack of adequate public schools and the state's financial difficulties also played a role in the establishment of these schools. In addition, an important aim was to ensure that childiren received education while preserving their religious, national and moral values. At this point the rich and comprehensive curriculum or the rüsdiye (secondary) schools is noteworty. Thus, children who stutied at goog rüsdiye graduated well-equipped. This article examines the Altunîzâde School, which was opened in 1865(?) as a private school in the Altunîzâde District, an exceptional district of Üsküdar. The educational activities, teaching staff, student numbers, and courses offered at the school, which served as both an elementary (ibtidai) and junior high (rüşdiye) school, have been examined in general outline. The fact that the school, built by İsmail Zühdü Pasha, one of the important bureaucrats of the period, has reached the present day with various changes, along with its place and importance in our collective memory, is of great significance. Therefore, not only the period during which the school was built but also its continuous existence under different names until today has been evaluated. The writing of this article, due to the lack of a separate study on Altunîzâde School, is an important contribution to educational history of modern Turkey in addition to uncovering the school's history. However, it should not be considered that the entire history of the school is covered in this article. It is a brief history of Altunîzâde School. In the article, primary historical sources, especially the Ottoman Archives, some registers belonging to the school, and previes research on Üsküdar history and Ottoman educational history were used. As a result of this research, it has been determined that Altunîzâde School experienced financial difficulties throughout its historical process, yet despite the risk of closure, efforts were made to continue education, and the school has maintained its existence to the present day.

Keywords

History of Education , Ottoman , Üsküdar , Altunİzade School , ÜSküdar 14. School , Altunizade Primary School

References

• Altunîzâde Mektebi İmtihan-ı Umûmî Cedveli 1336-1337 sene-i devriyesi.
• Altunîzâde Numûne Mektebi İmtihan-ı Umûmî 1335-1336.
• Arlı, Hakan. “Altunizade Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 1/230. İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.
• Baltacı, Cahit. “Mektep (Osmanlılar’da Mektep)”. 29/6-7. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Baltacıoğlu, Tuna, “İsmail Zühdi Paşa”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 4/216. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Baltacıoğlu, Tuna. “Altunizade”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 1/229. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1993.
• Baltacıoğlu, Tuna. Altunizade Köşkü’nün Öyküsü. İstanbul: y.y., 2000.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye İ. DH. No. 746, Gömlek No. 60971. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 156, Gömlek No. 24.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 113, Gömlek No. 48.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 14, Gömlek No. 39.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 145, Gömlek No. 26.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 154, Gömlek No. 65.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 155, Gömlek No. 143.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 152, Gömlek No. 1.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 179, Gömlek No. 12.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 201, Gömlek No. 79.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 4, Gömlek No. 120.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 42, Gömlek No. 58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 50, Gömlek No. 88.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 71, Gömlek No. 69.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İstanbul Maarif Müdiriyeti MF. İMF. No. 81, Gömlek No. 87.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Meclis-i Kebir-i Maarif MF. MKB. No. 158, Gömlek No. 27.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Sicill-i Ahval Şubesi MF. SCL. No. 80, Gömlek No. 83.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Sicill-i Ahval Şubesi MF. SCL. No. 83, Gömlek No. 15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Sicill-i Ahval Şubesi MF. SCL. No. 84, Gömlek No. 58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedrisat-ı Aliye Dairesi MF. ALY.. No. 172, Gömlek No. 43.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 33, Gömlek No. 44.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 249, Gömlek No. 83.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 141, Gömlek No. 47.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 141, Gömlek No. 84.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 142, Gömlek No. 106.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 150, Gömlek No. 27.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 5, Gömlek No. 89.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 115, Gömlek No. 64.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 134, Gömlek No. 6.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 199, Gömlek No. 34.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 134, Gömlek No. 76.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 204, Gömlek No. 90.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 249, Gömlek No. 83.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 249, Gömlek No. 83.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 259, Gömlek No. 50.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 368, Gömlek No. 21.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 555, Gömlek No. 20.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 101, Gömlek No. 51.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 104, Gömlek No. 117.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 108, Gömlek No. 75.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Tedris-i İbtidaiyye Kalemi MF. İBT. No. 110, Gömlek No. 68.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv EvrakıTSMA. e. No. 1372, Gömlek No. 56.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı Y. PRK.SH. No. 2, Gömlek No. 3.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Altunizâde Ailesi”. Üsküdar Sempozyumu IV: 3-5 Kasım 2006, Bildiriler. ed. Coşkun Çakır. 2/485-506. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2007.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 182, Gömlek No. 881, Sıra No. 12. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 166, Gömlek No. 80, Sıra No. 12.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 166, Gömlek No. 801, Sıra No. 38.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 134, Gömlek No. 653, Sıra No. 11.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 133, Gömlek No. 649, Sıra No. 8.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 133, Gömlek No. 649, Sıra No. 9.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CA). Milli Eğitim Bakanlığı180-9-0-0. Kutu No. 91, Gömlek No. 441, Sıra No. 16.
• Doğanay, Fatma Kaya. Tanzimât’tan Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Eraslan, Cezmi. “II. Abdulhamid Devrinde Eğitim”. Objektiften Yansıyanlarla Sultan II. Abdülhamid Döneminde Eğitim. ed. Cezmi Eraslan. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2017.
• Erdem, Yasemin Tümer. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Üsküdar Kız Mektepleri”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V. ed. Coşkun Yılmaz. 1/103-120. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2008.
• Güçtekin, Nuri. İstanbul’daki Husûsi Mektepler (1873-1922). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2015.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 2 Cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2001. İmtihan-ı Umumi Cedveli 1338-1339.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Altunizâde Camii”. İstanbul Ansiklopedisi. 2/753. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1959.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Kolağası Mehmed Râif. Mir’ât-ı İstanbul (Anadolu Yakası). haz. Günay Kut, Hatice Aynur. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2021.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri İle Üsküdar Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti, 1977.
• Kurt, Songül Keçeci. Özel İslam Mektepleri. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2013. Kurtcephe, İsrafil, Balcıoğlu, Mustafa. Kara Harp Okulu Tarihi. Ankara: Kara Harp Okulu, 1992.
• Küçükbatır, Hamit. “Altunîzâde İsmâil Zühdü Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/545. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Küçükbatır, Hamit. Altunizade İsmail Zühdü Paşa’nın İnşa Ettirdiği Eserler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
• Maariften Milli Eğitime İstanbul Sicilleri (1978-1965). haz. Muzaffer Fehmi Şakar. Nuri Güçtekin. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Valiliği Milli Eğitim Müdürlüğü, 2018.
• Mümtaz, Ahmet Semih. Tarihimizde Hayal Olmuş Hakikatler. İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1948.
• Özkan, Göze. İstanbul Altunizade Külliyesi ‘Hamam ve Akaret Dükkanları’ Restorasyon Projesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Öztürk, Cemil. “Rüşdiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/300-303. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Sakarya, Musa Kâzım. Bir Sakarya Savaşı Gazisinin Hatıraları. haz. Tuğba Aydeniz. İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: y.y., 1318.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: y.y., 1319.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: y.y., 1321.
• Sicill-i Umumi Defteri, 1331-1332.
• Somel, Selçuk Akşin. “II. Abdülhamid İstanbul’unda Müslüman Özel Okulları”. II. Abdülhamid: Modernleşme Sürecinde İstanbul. ed. Coşkun Yılmaz. 321-335. İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, 2010.
• Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924. haz. Mehmet Ö. Alkan. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000.
• Taşçıoğlu, E. Taşkın. “19. Yüzyıl Saraylarının ve Çeşitli Devlet Yapılarının Yapımında Görev Almış Olan Altunizade İsmail Zühtü Paşa’yla İlgili Belgeler”. TBMM Milli Saraylar Sempozyumu Bildiriler, 15-17 Kasım 1984 Yıldız Sarayı/Şale. 1/79-84. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, 1985.
• Türk Silâhlı Kuvvetleri Tarihi III ncü Cilt 6 ncı Kısım (1908-1920). Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 1971.
• Uluslararası Üsküdar Sempozyumu XI: 15-16-17 Ekim 2021: Bildiriler. ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2023.
• Unat, Faik R. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1964.
• Ünüvar, Rahmi. İlçemiz Üsküdar Toplum ve Çevre İncelemeleri. İstanbul: y.y., 1969.
• Üsküdar 14. Mektebi Muallimlere Mahsus Sicil Defteri. 1926.
• Üsküdar Sempozyumu: 23-25 Mayıs 2003. ed. Zekeriya Kurşun vd. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2004.
• Yılmaz, Sinan. Üsküdar’ın Tarihî Okulları. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2022.