Hicrî Erken Dönemde Kûfe'den Kum'a Yapılan Göçlere Şiî Rivayetlerin Teopolitik Etkisi

Year 2025, Volume: 29 Issue: 2, 243 - 263, 15.12.2025

Yusuf Oktan

https://doi.org/10.18505/cuid.1744688

Abstract

Tarih boyunca insanlar çeşitli siyasi, dini, ekonomik ve sosyal nedenlerle göç etmişlerdir. İslâm’ın ilk asırlarında da gerçekleşen bu göçler, terk edilen ve yeni mesken tutulan yerlerin siyasî, mezhebî ve kültürel yapısı hakkında önemli veriler sağlamaktadır. İslam coğrafyalarında görülen nüfus hareketlerinin yalnızca demografik bir değişimden ibaret olmadığı; aynı zamanda ilmî çevrelerin oluşumu, mezhebî aidiyetlerin yerleşmesi ve yerel toplumsal yapının yeniden şekillenmesi gibi çok boyutlu sonuçlar doğurduğu görülmektedir. Göç eden grupların taşıdığı gelenek, bilgi birikimi ve sosyal ağlar, gittikleri bölgelerin dinî ve kültürel kimliklerinin inşasında belirleyici bir etken hâline gelmiştir. Bu bağlamda, Hz. Ömer tarafından kurulan ve sonrasında Şiî kimliğiyle öne çıkan Kûfe’den, hicrî birinci asrın sonlarına doğru İslam topraklarına katılmış olmasına rağmen kısa sürede mezhebî kimliğiyle tanınan Kum şehrine yapılan göçler dikkat çekmektedir. Bu araştırma, Kûfe’den Kum’a yönelen bu göçlerin arka planındaki siyasî ve mezhebî muharrikleri teopolitik bir perspektiften incelemeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmada, özellikle hicrî 2-3. asırlar arasında gerçekleşen nüfus hareketlerinin, Kum’un sosyo-dini yapısının dönüşümünde oynadığı belirleyici rolün analiz edilmesi; söz konusu göçlerin şehirde Şiî kimliğinin şekillenmesi, toplumsal tabana yayılması ve ilmî merkez niteliği kazanmasına nasıl zemin hazırladığının ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışmada yöntem olarak hadis, tabakât ve ricâl kaynaklarındaki rivayetler analiz edilmiş; imamların Kum’a yönelik teşvikleri, Emevî ve Abbâsî dönemlerindeki baskılar ve göçün mezhebî gerekçeleri içerik ve bağlam açısından değerlendirilmiştir. Ayrıca tarihsel-sosyolojik bir çerçevede göç olgusunun Kum’un kimlik inşasına etkisi irdelenmiş; mezkûr kaynaklar çerçevesinde rivayetlerin aktarımı mukayeseli biçimde ele alınmıştır. Ayrıca bu analiz, söz konusu süreçlerin hem yerel toplumsal dinamikleri nasıl dönüştürdüğünü hem de Kum’un ilmî ve mezhebî otorite merkezine dönüşümünde oynadığı rolü ortaya koymaktadır. Bu araştırmanın sonuçları, Kûfe’den Kum’a göçlerin siyasî olaylar ve özellikle mezhebî aidiyetlerle doğrudan ilişkili olduğunu göstermektedir. İmamî kaynaklarda Kum’un kutsanması, halkının övülmesi ve fitne dönemlerinde bir sığınak olarak gösterilmesi, göçün meşrulaştırılmasında belirleyici olmuştur. Kum şehri, imamlarla yakın ilişkilerini sürdüren Şiî muhaddisler ve âlimler sayesinde kısa sürede Şiî kimliğiyle bilinen bir merkez haline gelmiştir. Ayrıca imamların akrabaları ve özellikle mezhebin sekizinci imamı Ali Rıza’nın (öl. 203/818) kız kardeşi Fâtıma Ma‘sûme’nin (öl. 201/816) burada defnedilmesi, şehrin Şiî tarihindeki konumunu daha da pekiştirmiştir. Dolayısıyla bu çalışma, Kum’un erken dönem Şiîleşme sürecinde göçün ve rivayetlerin sistematik bir yönlendirme aracı olarak işlev gördüğünü ortaya koymaktadır.

Keywords

Hadis , Şîa , Kûfe , Kum , Göç

Project Number

2022/AP/0013

The Theopolitical Impact of Shīʿī Narrations on Migrations from Kūfa to Qom in the Early Hijri Period

Abstract

Throughout history, people have engaged in migration for various political, religious, economic, and social reasons. These migrations, which also occurred in the early centuries of Islam, provide important data about the political, sectarian, and cultural structures of the places left behind and newly settled. It is evident that the population movements observed across Islamic lands were not merely demographic shifts; rather, they produced multifaceted outcomes such as the formation of scholarly circles, the consolidation of sectarian identities, and the reshaping of local social structures. The traditions, bodies of knowledge, and social networks carried by migrating groups became decisive factors in the construction of the religious and cultural identities of the regions to which they relocated. In this context, it is noteworthy that migrations took place from Kūfa, founded by Caliph ʿUmar and distinguished by its Shiʿi identity, to Qom, which, despite having been incorporated into Islamic lands towards the end of the first century AH, quickly became known for its sectarian identity. This research aims to examine the political and sectarian motives behind these migrations from Kūfa to Qom from a theopolitical perspective. This study aims to analyze the decisive role played by population movements occurring particularly between the 2nd and 3rd centuries AH in the transformation of Qom’s socio-religious structure, and to demonstrate how these migrations laid the groundwork for the formation of a Shi‘i identity in the city, its diffusion among the broader society, and Qom’s emergence as an intellectual center.The study analyzed narratives from hadith, tabaqāt, and rijāl sources as its methodology; the imams' encouragement of migration to Qom, the pressures during the Umayyad and Abbasid periods, and the sectarian justifications for migration were evaluated in terms of their content and context. Furthermore, within a historical-sociological framework, the impact of migration on the construction of Qom's identity was examined, and the transmission of narrations within the aforementioned sources was addressed in a comparative manner. Moreover, this analysis demonstrates how these processes transformed local social dynamics and elucidates the role they played in Qom’s development into a center of scholarly and sectarian authority. The results of this research show that migrations from Kūfa to Qom were directly related to political events and, in particular, sectarian affiliations. In the Imamī sources, the sanctification of Qom, the praise of its people and the portrayal of it as a refuge in times of discord were decisive in the legitimization of the migration. Qom rapidly became known as a center of Shiʿi identity thanks to the Shiʿi traditionists and scholars who maintained close ties with the Imams. Moreover, the burial of the Imams’ relatives—most notably Fāṭima Maʿṣūma (d. 201/816), the sister of the eighth Imam, Ali al-Riḍā (d. 203/818)—further consolidated the city’s place in Shiite history. Therefore, this study reveals that migration and narrations functioned as a systematic means of steering in Qom's early Shiite formative process.

Keywords

Hadīth , Shīa , Kūfa , Qom , Migration

Project Number

2022/AP/0013

References

• Abū ʿAbd Allāh Aḥmad b. Muḥammad Ibn al-Faqīh. al-Buldān. Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1416.
• Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. ʿAbd Allāh al-Himyārī. al-Rawḍ al-miʿṭār fī khabar al-aqṭār. Bayrūt: Muʾassasat Nāṣir, 1980.
• Abū ʿAmr Muḥammad b. ʿUmar al-Kashshī. Maʿrifat al-rijāl. Mashhad: Muʾassasat Nashr Dānishgāh-i Mashhad, 1409.
• Aḥmad b. Ali al-Najāshī. Rijāl al-Najāshī. Qom: Muʾassasat al-Nashr al-Islāmī, 1365.
• Ahsan Ullah, AKM, et al. “Religion in the Age of Migration”. Politics, Religion & Ideology 23/1 (2022), 62-76. https://doi.org/10.1080/21567689.2022.2057476
• Āmilī, Muḥammad ibn Jamāl al-Dīn. al-Lumʿah al-Dimašqiyyah. Qom: Manshūrāt Dār al-Fikr, 1411.
• Anderson, Cory. “Religiously Motivated Migration”. The Sociological Quarterly 57/3 (2016), 387 – 414. https://doi.org/10.1111/tsq.12139
• Arjomand, Said Amir. “İmamiyye Şiası'nda İmamet Krizi ve Gaybet Kurumu: Sosyo-Tarihi Bir Bakış Açısı”. trans. Ali Avcu. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 14/2 (Dec 2010), 535-568.
• Ashʿarī, Abū’l-Ḥasan ʿAli ibn Ismāʿīl ibn Abī Bishr. Maqālāt al-Islāmiyyīn. Wiesbaden: Franz Steiner, 1400.
• Avcı, Casim. “Mezhic (Banū Mezhic)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Access 15 April 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/mezhic-beni-mezhic
• Badur, Sevgi. “Kûfe’nin Sosyal ve Kültürel Yapısına Genel Bir Bakış”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 2/4 (2016), 129–162.
• Baḥrānī, ʿAbd Allāh b. Nūr Allāh. ʿAwālim al-ʿulūm wa’l-maʿārif wa’l-aḥwāl. Qom: Madrasat al-Imām al-Mahdī, 1405.
• Balādhurī, Aḥmad ibn Yaḥyā ibn Jābir. Futūḥ al-buldān. Bayrūt: Dār al-Hilāl, 1988.
• Bayraktar, Rasim. “Zorunlu Göç’ten Ulus-Ötesi Yurttaşlığa”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013), 109-126. https://doi.org/10.14395/jdiv117
• Bazın, Marcel. “Kum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Access 28 March 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/kum
• Birkī, Aḥmad b. Muḥammad b. Khālid. al-Mahāsīn. 2. Edition. Qom: Dāru’l-Kutub al-Islāmiyya, 1371.
• Bukhārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad ibn Ismāʿīl. al-Jāmiʿ al-Ṣaḥīḥ. ed. Muḥammad Zuhayr b. Nasr. 8 Volumes. Bayrūt: Dār Ṭawq al-Najāt, 1422.
• Chelongar, Mohammad Ali, et al. “A Comparative Study on the Role of the Religious and Political Thoughts of Qom, Ray, Baghdad and Khorasan on Shiites of the Third Century”. International Journal of Humanities 16/1 (2009), 31–43.
• Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad ibn Aḥmad ibn ʿUthmān. Siyar aʿlām al-nubalāʾ. 25 Volumes. Bayrūt: Muʾassasat al-Risālah, 1405.
• Ekici, Süleyman – Tuncel, Gökhan. “Göç Ve İnsan”. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi 5/9 (2015), 9–22. https://doi.org/10.20493/bt.71783
• Fallah Tabar, Nasrallah. “Qom Town, One of the Most Important Religious, Recreational and Tourism Poles of Islamic Republic of Iran”. Journal of Tourism & Hospitality Research 2/2 (2012), 7–18.
• Faqīhī, Ḥusayn. “Āghāz-i Tashayyuʿ dar Qom”. Farhang-e Kawthar 71 (2007), 50–56.
• Fīrūzābādī, Abū’l-Ṭāhir Majd al-Dīn Muḥammad ibn Yaʿqūb. al-Qāmūs al-Muḥīṭ. Bayrūt: Muʾassasat al-Risālah, 1426.
• Ḥamawī, Shihāb al Dīn Abū ʿAbd Allāh Yāqūt ibn ʿAbd al Raḥmān. Muʿjam al buldān. 7 Volumes. Bayrūt: Dār Ṣādir, 1995.
• Ḥasan b. ʿAlī b. Dāwūd al-Ḥillī. al-Rijāl. Tehran: Jāmiʿat Tehran, 1384.
• Ḥasībī, Ḥusayn ibn Ḥamdān. al Hidāyah al kubrā. Bayrūt: al Balāgh, 1419.
• Ḥillī, Jamāl al-Dīn al-Ḥasan ibn Yūsuf ibn ʿAli ibn al-Muṭahhar. Khulāṣat al-Aqwāl fī Maʿrifat al-Rijāl. Najaf: Dār al-Zakhāʾir, 1411.
• Ḥimyārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad ibn ʿAbd Allāh. al Rawḍ al miʿṭār fī khabar al aqṭār. Bayrūt: Muʾassasat Nāṣir, 1980.
• Ibn ʿAdī, Abū Aḥmad ibn ʿAdī al Jurjānī. al Kāmil fī ḍuʿafāʾ al rijāl. Bayrūt: Dār al Kutub al ʿIlmiyyah, 1418.
• Ibn Ḥajar al ʿAsqalānī, Abū’l Faḍl Shihāb al Dīn Aḥmad ibn ʿAlī. Fatḥ al Bārī. Bayrūt: Dār al Maʿrifah, 1379.
• Ibn Ḥajar al ʿAsqalānī. Lisān al Mīzān. Bayrūt: Dār al Bashāʾir al Islāmiyyah, 2002.
• Ibn Ḥajar al ʿAsqalānī. Tahdhīb al Tahdhīb. Bayrūt: Dār al Fikr, 1984.
• Ibn Saʿd, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad ibn Saʿd ibn Manīʿ al-Kātib al-Hāshimī al-Baṣrī al-Baghdādī. al-Ṭabaqāt al-kubrā. Bayrūt: Dār Ṣādir, 1968.
• Ibrāhīm al-Karakhī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Muḥammad. al-Masālik wa’l mamālik. Bayrūt: Dār Ṣādir, 2004.
• Jaʿfariyān, Rasūl. “Geçmişten Günümüze Kum Kenti”. trans. Metin Bozan. Dinî Araştırmalar 9/27 (2007), 309-322.
• Jaʿfariyān, Rasūl. “Qom: Past and Present”. Message of Thaqalayn 6/3–4 (2001), 131–155.
• Jaʿfariyān, Rasūl. al-Shīʿa fī Īrān. Mashhad: al Astānā, 1420.
• Jaʿfariyān, Rasūl. al-Shīʿa fī Īrān. Mashhad: al-Āstāna, 1420.
• Kalkašandī, Abū’l Shihāb al Ḥamawī. Ṣubḥ al aʿshā fī ṣināʿat al inshāʾ. Dimashq: Dār al Fikr, 1987.
• Khwānsārī, Muḥammad Bāqir Mūsawī. Rawḍāt al-jannāt fī aḥwāl al-ʿulamāʾ wa’l-sādāt. Qom: Ismāʿīliyyān, 1390.
• Kuzudişli. Şîa’da Hadis Rivayeti ve İsnad. Istanbul: Klasik, 2017.
• Majlisī, Muḥammad Bāqir ibn Muḥammad. Biḥār al anwār. 110 Volumes. Bayrūt: Dār Iḥyāʾ al Turāth al ʿArabī, 1403.
• Masʿūdī, Abū’l Ḥasan ʿAli ibn al Ḥusayn ibn ʿAli. Murūj al dhahab. Bayrūt: al Maktabah al ʿAṣriyyah, 2005.
• Mufīd, Muḥammad ibn Muḥammad. Awāʾil al-Maqālāt. Qom: al-Muʾtamar al-ʿĀlamī, 1413.
• Mughultāy, b. Qilīj. Ikmāl al Tahdhīb. al Qāhirah: al Fārūq al Ḥadīthah, 2001.
• Muḥammad b. al-Ḥasan al-Ṭūsī. Tahdhīb al-aḥkām. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyya, 1407.
• Muḥammad b. ʿAlī al-Ṣadūq. Kamāl al-dīn wa-tamām al-niʿma. Tehran: Islāmiyya, 1395.
• Muḥammad b. ʿAlī al-Ṣadūq. ʿUyūn akhbār al-Riḍā. Tehran: Nashr-i Jahān, 1378.
• Muḥammad b. ʿAlī Ibn Bābawayh al-Ṣadūq. ʿIlal al-sharāʾiʿ. Qom: Maktabat Dāwarī, 1427.
• Muḥammad b. Muḥammad al-Mufīd. al-Ikhtiṣāṣ. Qom: al-Muʾtamar al-ʿĀlamī li-Alfiyyat al-Shaykh al-Mufīd, 1413.
• Muḥammad b. Muḥammad al-Mufīd. al-Irshād. Qom: Kongra-yi Shaykh Mufīd, 1413.
• Muḥammad b. Yaʿqūb al-Kulaynī. al-Kāfī. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyya, 1407.
• Muḥammad Bāqir b. Muḥammad al-Majlisī. Biḥār al-anwār. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1403.
• Nawbakhtī, Abū Muḥammad al-Ḥasan ibn Mūsā. Firaq al-Shīʿa. Bayrūt: Manshūrāt al-Riḍā, 1433.
• Nīmatullāh b. ʿAbd Allāh al-Jazāʾirī. Kashf al-asrār fī sharḥ al-Istibṣār. Qom: Muʾassasat Dār al-Kutub, 1408.
• Oktan, Yusuf. “Mehdînin Nesebî Hakkındaki Rivâyetlerin Yorumlanmasında Mezhebî Temâyül”. İslami İlimler Dergisi 16/2 (2021): 7–30. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1025730
• Oktan, Yusuf. “Siyasi Ve Mezhebî Olayların Ortaya Çıkardığı Süfyânî Rivâyetleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 1135–1156. https://doi.org/10.18505/cuid.765374
• Öz, Mustafa. “Keysāniyya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Access 12 March 2025). https://islamansiklopedisi.org.tr/keysaniyye
• Öztürk, Levent. “İslamiyet’in Yayılmasında Hicretin Önemi: Habeşistan Hicretleri Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/4 (2001), 7-24.
• Qommī, ʿAbbās. Safīnat al-biḥār. Qom: Uswa, 1414.
• Qommī, Ḥasan ibn Muḥammad ibn Ḥasan. Tārīkh i Qomm. Translated by Ḥasan ibn ʿAli ibn Ḥasan al Qommī. Ṭehrān: Intishārāt i Ṭūs, 1361.
• Qommī, Saʿd ibn ʿAbd Allāh. Maqālāt wa’l-firaq. Ṭahrān: Maṭbaʿat Ḥaydariyyah, 1360.
• Ṣadūq, Muḥammad b. ʿAlī. ʿUyūn Akhbār al-Riḍā. Tehran: Nashr-i Jahān, 1378.
• Sharīf al Idrīsī, Muḥammad ibn Muḥammad ibn ʿAbd Allāh. Nuzhat al mushtāq fī ikhtirāq al āfāq. Bayrūt: ʿĀlam al Kutub, 1409.
• Shimamoto, Takamitsu. “Some Reflections on the Origin of Qom”. Orient 27 (1991), 95–113. https://doi.org/10.5356/orient1960.27.95
• Sīnūbar, Aḥmad ʿAbd al-Jabbār – Kudāt, Sharaf Maḥmūd. “al-Tashayyuʿ fī Madīnat Qom wa Atharuhu fī Fahm al-Wāqiʿ al-Riwāʾī al-Imāmī”. Dirāsāt: ʿUlūm al-Sharīʿah wa’l-Qānūn 41/1 (2014), 344–354.
• Söylemez, Mahfuz. Bedevilikten Hadariliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Tabar, Nasrallah Fallah. “Qom Town, One of the Most Important Religious, Recreational and Tourism Poles of Islamic Republic of Iran”. Journal of Tourism & Hospitality Research 2/2 (2012).
• Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Jarīr. Tārīkh al-Ṭabarī. Bayrūt: Dār al-Maʿārif, 1967.
• Thaqafī, Ibrāhīm b. Muḥammad. al-Ghārāt. Tehran: Anjuman-i Āthār-i Millī, 1385.
• Topgül, Muhammed Enes. “Erken Dönem İslam Tarihi’nde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 22 (2017), 1-31. https://doi.org/10.20519/divan.335351
• Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan. Fihrist kutub al-Shīʿa wa-uṣūlihīm wa-asmāʾ al-muṣannifīn wa-aṣḥāb al-uṣūl. Qom: Satārah, 1420.
• Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan. Rijāl al-Ṭūsī. Qom: Muʾassasat al-Nashr al-Islāmī, 1415.
• ʿUrayḍī, ʿAlī ibn Jaʿfar. Masāʾil ʿAlī ibn Jaʿfar. Qom: Muʾassasat Āl al-Bayt, 1409.
• Zabīdī, Abū’l-Fayḍ Muḥammad al-Murtaḍā. Tāj al-ʿArūs. Kuwait: Maṭbaʿat Ḥukūmat al-Kuwayt, 1421.
• Zakariyyā b. Muḥammad b. Maḥmūd al-Qazwīnī. Āthār al-bilād wa-akhbār al-ʿibād. Beirut: Dār Ṣādir, s.l. Ziriklī, Muḥammad Khayr al Dīn ibn Maḥmūd. al-Aʿlām. Bayrūt: Dār al ʿIlm lil Malāyīn, 2002.