Doketizm, Hz. İsa ve Kur’an: İslam Çarmıh Söylemini Doketizm’den mi Aldı?

Year 2021, Volume: 25 Issue: 2, 713 - 734, 15.12.2021

Ömer Faruk Araz

https://doi.org/10.18505/cuid.986404

Cited By: 3

Abstract

Kur'an-ı Kerim kendisinin Tevrat, Zebur ve İncil gibi ilahi kitap zincirinin son halkası olduğunu, aynı zamanda bu kitapların doğrulayıcısı ve tashih edicisi olduğunu ifade eder. Bunun sonucu olarak diğer kutsal kitaplarla bazı ortak anlatılara sahip olduğu gibi onlarla ayrıştığı, onlardan farklı açıklamalar getirdiği hususlar da bulunmaktadır. Bu hususlar da tarih boyunca özellikle Yahudilik ve Hıristiyanlıkla polemik konusu olmuştur. Hıristiyanlığın teolojisinin temelini İsa Mesih’in çarmıha gerilmesi oluşturmuştur. Ancak çarmıh konusu aynı zamanda Hıristiyan toplulukların ilk yüzyıldan itibaren farklı açıklama ve yorumlar yaptıkları, buna bağlı olarak ayrıştıkları hususların en önemlilerinden birisi olmuştur. Konumuz olan doketikler, farklı görüşlere sahip pek çok gruba ayrılsalar da genel olarak İsa Mesih’in diğer insanlardan farklı yapıda olduğunu, ilahi bir tabiata sahip olduğunu, bu sebeple çarmıha gerilmesinin mümkün olmadığını kabul ederler. Kur'an-ı Kerim’de Hz. İsa’nın çarmıhı konusunun işlendiği tek âyette Hz. İsa’dan çarmıha gerilmediği şeklinde bahsedilmektedir. Bu nedenle tefsirlerdeki yorumların önemli bir kısmının doketiklerin görüşleriyle ilk bakışta bazı benzerlikleri söz konusu olup, tefsirlerdeki özellikle “ikameci yorum” denilen, Hz. İsa’nın yerine başka birisinin çarmıha gerildiği belirtilen yorumlarda sözü edilen benzerlikleri daha fazla görmek mümkündür. Zaten Hıristiyan dünyada İslam’ın Hıristiyan heretiklerin çokça bulunduğu Arabistan yarımadasında ortaya çıktığı ve bazı heretik hıristiyanların görüşlerinden etkilendiği iddiası sıklıkla dile getirilmektedir. Bu bağlamda yukarıda bahsedilen benzerliklerden hareketle ilk olarak 8.yy.’da Yuhanna ed-Dımeşkî ile başlayarak tarih boyunca pek çok Hıristiyan araştırmacı Kur'an-ı Kerim’in bu görüşünü doketiklerden aldığını iddia etmiştir. Bu çalışmada söz konusu iddialar incelenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda öncelikle doketiklerin kimler olduğu araştırılmış ve sonuç olarak Hıristiyanların erken dönemlerden itibaren birbirinden çok farklı görüşlere sahip grupları “doketik” olarak isimlendirdikleri ve Hıristiyan dünyada yüzyıllar boyunca doketik kavramının standart bir kullanımının olmadığı ortaya konularak bu ismin heretik kabul edilen gruplar için bir tür şemsiye kavram olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Daha sonra Kur'an-ı Kerim’deki âyetin farklı mealleri ve tefsirleri için, klasik ve modern dönem İslami literatürden belli başlı kaynaklar seçilerek tarih boyunca âyetin İslam dünyasında nasıl anlaşıldığı incelenmiştir. Bu bağlamda tefsirlerde yer alan bütün ikameci yorum çeşitleri, bu yorumların yer aldığı kaynaklar zikredilerek bir liste haline getirilmiş, sonrasında bu yorumlar ile doketiklerin görüşleri karşılaştırılmıştır. Tefsirlerde yer alan açıklama ve yorumlarla doketiklerin görüşlerindeki benzerlik ve farklılıklar ortaya konduktan sonra bu âyetin bağlamı, siyak-sibakı ve Yahudi literatürü dikkate alınarak âyet, tarih boyunca yapılan geleneksel yorumunun dışında izaha çalışılarak konuya yeni bir bakış açısı kazandırılmak istenmiştir. Çarmıhtan bahseden ayetin başında ve hemen öncesindeki ayetlerde Hz. İsa ve Hz. Meryem ile ilgili çeşitli Yahudi iddialarına cevap verildiğini dikkate alarak bu ayette bahsedilen Hz. İsa’yı Yahudilerin öldürdüğü iddiaları hakkında Yahudi dini literatüründe yer bilgilere müracaat edilmiştir. Bu bağlamda Talmud’da Hz. İsa’nın akıbeti ile ilgili, onu önce öldürdükleri sonra da çarmıha gererek sergiledikleri şeklindeki Yahudi iddiaları zikredilmiş, âyette bulunan vemâ katelûhu vemâ salebûhu şeklindeki kullanımın, Yahudilerin Hz. İsa’yı önce öldürdükleri sonra da çarmıha gererek sergiledikleri şeklindeki iddialarına bir cevap olabileceği izah edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Yahudilerin Talmud’da yer alan söz konusu iddialarının o devrin siyasi şartları gereği mümkün olmadığı da açıklanmıştır. Bütün bu incelemelerle söz konusu ayette doketiklerin görüşlerinin Kur'an-ı Kerim’e etki ettiği iddialarının geçerli olmadığı ve ayetin muhatabının aslında Yahudiler olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır.

Keywords

Dinler Tarihi, Doketizm, Hz. İsa, Kur'an-ı Kerim, Çarmıh

Docetism, Jesus and Qurʾān: Did Islam Take the Discourse of the Cross from Docetism?

Abstract

The Qurʾān states that it is the last link in the chain of divine books, such as the Torah, Psalms, and the Gospel, and that it is also the approval and regulator of these books. As a result, there are some mutual narratives with other holy books, as well as some issues that differ from them and bring different explanations from them. These issues have been the subject of polemics, especially with Judaism and Christianity throughout the history. The crucifixion of Jesus Christ formed the foundation of Christianity theology. However, the subject of ‘the cross’ has also been one of the most important issues by which Christian communities have made different explanations and interpretations since the 1st century, and have diverged accordingly. Although the docetists, who are our subject, are divided into many groups with different views, they generally accept that Jesus Christ was of a different nature from other people, had a divine nature, and therefore, it was not possible for him to be crucified. In the only verse in the Qurʾān that deals with the cross of Jesus Christ, it is mentioned that Jesus was not crucified. For this reason, a significant part of the interpretations in the commentaries have some similarities with the views of the docetics at first glance. It is possible to see more of the similarities mentioned in the commentaries, especially in the so-called “substitutionary interpretation”, in which it is stated that someone else was crucified instead of Jesus. In the Christian world, it is often claimed that Islam emerged in the Arabian Peninsula, where Christian heretics are abundant, and that it was influenced by the views of some heretic Christians. In this context, starting with John of Damascus in the 8th century, based on the above-mentioned similarities, many Christian researchers throughout the history claimed that the Qurʾān took this view from docetics. In this study, there has been an attempt to examine all of these claims. In this context, first, the docetics were researched, and as a result, it was revealed that Christians named groups with very different views from the early times as “docetic”, and that there was no standart use of the concept of “docetic” in the Christian World for centuries. It appears that it was determined that the concept would be used as a kind of umbrella concept for groups considered heretical. Then in the article, the different translations and interpretations of the verse in the Qurʾān and certain sources from the classical and modern Islamic literature were selected and identified. This led to the examination of how the said verse was understood in the Islamic world throughout the history. In this context, all types of substitutionary interpretations in the commentaries were made into a list by mentioning the sources of these interpretations, and then, these interpretations and the views of the docetics were compared. After revealing the similarities and differences in the explanations and interpretations in the commentaries and the views of the docetics, a new perspective on the subject was attempted by trying to explain the verse outside of its traditional interpretation throughout the history, considering the context of this verse and the Jewish literature. Considering that various Jewish claims about Jesus and Mary were responded to at the beginning of Qurʾānic the verse and just before the verse that mentions the cross, information in the Jewish religious literature was consulted about the allegations that Jews killed Jesus as mentioned in this verse. In this context, Jewish claims about the end of the life of Jesus in the Talmud, that they first killed him and then crucified him, were adressed and researched. Furthermore, an attempt is made to explain that the use of wa-mā qatalūhu wa-mā ṣalabūhu in the verse may be an answer to the claims of the Jews that they first killed Jesus and then crucified him. These claims of the Jews in the Talmud are further explored, and considering the context of the Jews of that time, it is explicated that these actions would not have been possible due to the political conditions in that period. Taken together, this study has attempted to address that the view claiming that docetics have an impact on the Quran via the related verse is not validand that the actual recipient of the verse is the Jews.

Keywords

History of Religions, Docetism, Qurʾān, St. Jesus, Cross

References

• Abduh, Muhammed - Reşid Rıza, Muhammed. Menar Tefsiri= Tefsiru’l-Kur’ani’l-Hakim Tefsiru’l-Menar. çev. Rahmi Yaran - Mehmet Erdoğan. 12 Cilt. İstanbul: Ekin Yayınları, 2011.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-Müfehres li-elfazi’l-Kur’âni’l-Kerim. İstanbul: Mektebetü’l- İslamiyye, 1982.
• Adam, Adrew Keith M. “Docetism, Käsemann, and Christology: Why Historical Criticism Can’t Protect Christological Orthodoxy”. Scottish Journal of Theology 49/4 (Kasım 1996), 391-410.
• Anawati, G. C. “İsa”. The Encyclopaedia of Islam. ed. E. Van Donzel vd. 4/81-86. Leiden: Brill, 1997.
• Arendzen, John. “Docetae”. The Catholic Encyclopedia (New Advent Online Edition). C. 5. New York: Robert Appleton Company, 1909. http://www.newadvent.org/cathen/05070c.htm
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 11 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydın, Mahmut. Hz. İsa’ya Ne Oldu? Hıristiyan ve İslam Geleneğinde İsa-Mesih’in Akıbeti Sorunu. İstanbul: Otto, 2017.
• Aykıt, Dursun Ali. Etiyopya Kilisesi. İstanbul: Milel Nihal, 2021.
• Ayoub, Mahmoud M. “Towards an Islamic Christology, II: The Death of Jesus, Reality or Delusion”. The Muslim World 70/2 (Nisan 1980), 91-121. https://doi.org/10.1111/j.1478-1913.1980.tb03405.x
• Bell, Richard. The Origin of Islam in its Christian Environment. London: Frank Cass & Co. Ltd., 1968.
• Berkey, Jonathan. The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envaru’t-Tenzil ve Esraru’t- Te’vil= Beydavî Tefsiri. çev. Abdülvehhab Öztürk. 5 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2011.
• Bieringer, Reimund. “The Passion Narrative in the Gospel of John: A Hotbed of Docetism?” Docetism in the Early Church. ed. Joseph Verheyden vd. 113-124. Tübingen: Mohr Siebeck, 2018.
• The Apocalypse of Peter. çev. James Brashler - Roger A. Bullard. Erişim 23 Temmuz 2021. http://gnosis.org/naghamm/apopet.html
• Brent, Allen. “Can There Be Degrees of Docetism?” Docetism in the Early Church. ed. Joseph Verheyden vd. 5-26. Tübingen: Mohr Siebeck, 2018.
• The Second Treatise of the Great Seth. çev. Roger A. Bullard - Joseph A. Gibbons. Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/greatseth.html
• Ascension of Isaiah. çev. Robert H. Charles. Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/ascension.html
• Chekovikj, Timurlenk - Trencevska Chekovikj, Elena. “Jesus and Monotheism, the Similarity and Relations Between Early Judeo-Christian Credence and Islam”. Journal of the Modern Islamic Studies: Scientific Journal 2 (2020), 45-53.
• Cilacı, Osman. “Barnaba İncili”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/76-81. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Clement of Alexandria. The Stromata. Erişim 05 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/clement-stromata-book7.html
• Corbin, Henry. Spiritual Body and Celestial Earth: From Mazdean Iran to Shi’ite Iran. çev. Nancy Pearson. New York: Princeton University Press, 1977.
• Crone, Patricia. “Jewish Christianity and the Qurʾān (Part II)”. The Qurʾānic Pagans and Related Matters: Collected Studies in Three Volumes. ed. Hanna Siurua. 1/277-314. Leiden&Boston: Brill, 2016.
• “Docetism”. The Oxford Dictionary of the Christian Church. ed. Frank L. Cross - Elizabeth A. Livingstone. 493. USA: Oxford University Press, 1997.
• Ehrman, Bart R. - Zlatko Plese (ed.). The Other Gospels; Accounts of Jesus from Outside the New Testament. çev. Bart R. Ehrman - Zlatko Plese. New York: Oxford University Press, 2014.
• Elder, E. E. “The Crucifixion in the Koran”. The Muslim World 13/3 (1923), 242-258. https://doi.org/10.1111/j.1478- 1913.1923.tb01955.x
• Elliott, J. K. The Apocryphal New Testament: A Collection of Apocryphal Christian Literature in an English Translation. Oxford: Clarendon Press, 2005.
• Fonner, Michael G. “Jesus’ Death by Crucifixion in the Qurʾān: An Issue for Interpretation and Muslim-Christian Relitions”. Journal of Ecumenical Studies 29/3-4 (1992), 432-450.
• Frey, Jörg. “‘Docetic-like’ Christologies and the Polymorphy of Christ: A Plea for Further Consideration of Diversity in the Discussion of ‘Docetism’”. Docetism in the Early Church. ed. Joseph Verheyden vd. 27-49. Tübingen: Mohr Siebeck, 2018.
• Gardner, Iain. “Docetism”. Encyclopedia of Religion. 4/2381. Detroit: The Macmillan Reference USA, 2005.
• Goulder, Michael D. “Ignatius’ ‘Docetists’”. Vigiliae Christianae 53/1 (1999), 16-30. https://doi.org/10.1163/157007299x00127
• Gündüz, Şinasi. “Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi”. XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik ve Okültizm Sempozyumu. ed. Hulusi Arslan - Mustafa Bozkurt. 61-73. Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012.
• Gündüz, Şinasi. Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Hämeen-Anttila, Jaakko. “The Christian Context of the Qurʾān”. Routledge Handbook on Christian-Muslim Relations. London and New York: Routledge, 2018.
• Hippolytus of Rome. The Refutation of All Heresies (Book 10). Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/hippolytus10.html
• Humbert, A. “Docetism”. New Catholic Encyclopedia. 4/796-797. Detroit: Thomson/Gale, 2003.
• Ignatius of Antioch. The Epistle of Ignatius to the Smyrnaeans. çev. Alexander Roberts - James Donaldson. Erişim 10 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/ignatius-smyrnaeans-roberts.html
• Irenaeus of Lyons. Against Heresies. 5 Cilt. Erişim 30 Temmuz 2021. http://www.earlychristianwritings.com/irenaeus.html
• Işık, Harun. “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”. XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik ve Okültizm Sempozyumu. ed. Hulusi Arslan - Mustafa Bozkurt. 29-43. Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri = Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. çev. Bekir Karlığa - Bedreddin Çetiner. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• İhvân-ı Safâ. İhvân-ı Safâ Risaleleri. ed. Abdullah Kahraman. 4 Cilt. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary of the Qur’ān. Leiden: Brill, 2007.
• Justin Martyr. Fragments of the Lost Work of Justin on the Resurrection. çev. Alexander Roberts - James Donaldson. Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/justin.html
• Kelly, John Norman D. Early Christian Doctrines. London: Adam & Charles Black, 1968.
• Kutub, Seyyid. Fi Zılali’l-Kur’an: Kur’an’ın Gölgesinde. çev. İ. Hakkı Şengüler vd. İstanbul: Hikmet Yayınevi, ts.
• Lawson, Todd. The Crucifixion and the Qurʾān: A Study in History of Muslim Thought. Oxford: Oneworld, 2009.
• McCant, Jerry W. “The Gospel of Peter: Docetism Reconsidered”. New Testament Studies 30/2 (Nisan 1984), 258- 273. https://doi.org/10.1017/s0028688500013795
• Menken, Maarten J. J. “The Secessionists of the Johannine Epistles and Docetism”. Docetism in the Early Church. ed. Joseph Verheyden vd. 125-141. Tübingen: Mohr Siebeck, 2018.
• Merağî, Ahmed Mustafa el-Mısri el-. Tefsîru’l-Merağî. 10 Cilt. Mısır: Şirketi Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1963.
• Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A’la. Tefhimü’l-Kur’an: Kur’an’ın anlamı ve tefsiri. ed. Ali Bulaç. çev. Muhammed Han Kayanî vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Mevorach, Ian. “Qurʾān, Crucifixion, and Talmud: A New Reading of Q 4:157-58”. Journal of Religion & Society 19 (2017), 1-21.
• Mukatil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. çev. M. Beşir Eryarsoy. 4 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• Nasilowski, Marek. “Traditional Muslim ‘Substitutionist’ Interpretation of Jesus’ Crucifixion: A Critical Presentation”. Warszawskie Studia Teologiczne 29/3 (2016), 62-100.
• Neely, Brent. “At Cross Purposes: Islam and the Crucifixion of Christ, A Theological Response”. Transformation 34/2 (2017), 176-213. https://doi.org/10.1177/0265378816631552
• Oddbjørn, Leirvik. Images of Jesus Christ in Islam. London and New York: Continuum, 2010.
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali; Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Parrinder, Geoffrey. Jesus in the Qurʾān. Oxford: Oneworld Publications, 1995.
• Polycarp. The Epistle of Polycarp to Philippians. çev. Kirsopp Lake. Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/polycarp-lake.html
• Proctor, Travis W. “Bodiless Docetists and the Daimonic Jesus: Daimonological Discourse and Anti-Docetic Polemic in Ignatius’ Letter to the Smyrnaeans”. Archiv für Religionsgeschichte 14/1 (2013), 183-204. https://doi.org/10.1515/arege-2012-0012
• Râzî, Fahreddin er-. et-Tefsirü’l-Kebir = Mefatihü’l-Gayb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Reynolds, Gabriel Said. “On the Presentation of Christianity in the Qurʾān and the Many Aspects of Qurʾānic Rhetoric”. Al-Bayân – Journal of Qurʾān and Ḥadith Studies 12 (2014), 42-54. https://doi.org/10.1163/22321969- 12340003
• Reynolds, Gabriel Said. “On the Qurʾān and Christian Heresies”. The Qurʾān’s Reformation of Judaism and Christianity. ed. Holger M. Zellentin. 318-332. London and New York: Routledge, 2019.
• Reynolds, Gabriel Said. “The Muslim Jesus: Dead or Alive?” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 72/2 (2009), 237-258.
• Infancy Gospel of Thomas (Latin Form). çev. Alexander Roberts - James Donaldson. Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.earlychristianwritings.com/text/infancythomas-c-roberts.html
• Robinson, Neal. Christ in Islam and Christianity. USA: State University of New York Press, 1991.
• Schäfer, Peter. Jesus in the Talmud. Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2007.
• Semaan, Wanis. “The Relationship of Islam to Judaism and Christianity”. Melanesian Journal of Theology 11/1-2 (1995), 70-78.
• Slusser, Michael. “Docetism: A Historical Definition”. Second Century: a Journal of Early Christian Studies 1/3 (Fall 1981), 163-172.
• St. John of Damascus. Saint John of Damascus: Writings. çev. Frederic H. Chase Jr. Washington DC: The Catholic Un. of America Press, 1958.
• Strecker, Georg. The Johannine Letters: A Commentary on 1,2 and 3 John. ed. Harold Attridge. Minneapolis: Fortress Press, 1996.
• Stroumsa, Guy G. “Christ’s Laughter: Docetic Origins Reconsidered”. Journal of Early Christian Studies 12/3 (2004), 267-288.
• Sweet, John. “Docetism: Is Jesus Christ really human or did he just appear to be, so?” Heresies and How to Avoid Them. ed. Ben Quash - Michael Ward. 24-31. London and Massachusetts: SPCK Pub. and Hendrickson Pub., 2007.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mizan fi Tefsiri’l-Kur’an. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: Kevser yayınları, 2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerir et-. Taberi Tefsiri. çev. Kerim Aytekin - Hasan Karakaya. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1996.
• Temiz, Bilal. Hıristiyanlıkta Heretik Bir Grup Olarak Doketizm ve İsa Anlayışı. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Turek, Przemyslaw. “Crucifixion of Jesus – Historical Fact, Christian Faith and Islamic Denial”. Orientalia Christiana Cracoviensia 3 (2011), 131-156.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî Tefsiri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Yamauchi, Edwin M. Pre-Christian Gnosticism. Michigan: Baker Book House, 1983.
• Yamauchi, Edwin M. “The Crucifixion and Docetic Christology”. Concordia Theological Quarterly 46/1 (1982), 1- 20.
• Barnabas İncili. çev. Mehmet Yıldız. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Zemahşerî. Keşşaf Tefsiri = El-Keşşaf an Haka’iki Gavamidı’t-Tenzil ve Uyuni’l-Ekavil fi Vucuhi’t-Te’vil. ed. Murat Sülün. çev. Abdulaziz Hatip vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Babil Talmudu. Erişim 24 Şubat 2021. https://www.sefaria.org/texts/Talmud/Bavli
• Babil Talmudu. Erişim 26 Şubat 2021. https://www.sefaria.org/texts/Talmud
• https://tanzil.net/#4:157, Erişim 10 Ağustos 2021.
• https://mealler.org/SureveAyetler.aspx?sureid=004&ayet=157, Erişim 02 Kasım 2021.