Kıraat İlminde Râ (ر) Harfi: Son Dönem Osmanlı Kurrâlarından Tedkîk-i Mesâhif-i Şerîfe Meclisi Âzası Bursalı Süleyman Vehbi Efendi’nin Risâle-i Râiyye Adlı Eseri Özelinde Bir İnceleme

Year 2024, Volume: 28 Issue: 2, 592 - 618, 15.12.2024

Osman Bostan

https://doi.org/10.18505/cuid.1523889

Abstract

Bu makalede, râ harfinin tefhîm/kalın ve terkîk/ince okunmasına dair hususlar son dönem Osmanlı kurrâlarından Bursalı Süleyman Vehbi’nin (öl. 1334/1916) Risâle-i Râiyye adlı eseri ekseninde ele alınmıştır. Kur’ân harflerinin seslendiriliş biçimini ifade eden fonetik farklılıklar kıraat ilminin amelî/pratik boyutunu oluşturan en önemli unsurdur. Bu minvalde Kur’ân alfabesindeki harfler genel olarak, birbirinin zıddı olan tefhîm-terkîk sıfatlarından biriyle seslendirilmektedir. Bununla birlikte lâm ve râ harfleri bazen kalın bazen de ince okunmaktadır. Lâm harfinde aslolanın terkîkle telaffuz edilmesi olup bazı durumlarda tağlîzle/tefhîmle okunduğu hususunda ittifak edilmiştir. Fakat âlimler râ harfinin tefhîm veya terkîki konusunda ihtilaf etmişlerdir. Bazıları, aslı itibariyle râ harfinde tefhîm-terkîk özelliği bulunmayıp birtakım şartlar muvacehesinde bunlardan birisiyle okunduğunu söylerken; cumhur ise râ’da aslolan tefhîm olup bazı şartlar çerçevesinde terkîkle okunduğunu ileri sürmüştür. Husûsen Verş (öl. 197/812) rivâyeti ve Ezrak (öl. 240/854) tarikine göre râ harfinin tefhîm-terkîkle okunması gereken yerlerin tespiti kıraat tedrisatında zaptı en zor olan hususlardan addedilmiştir. Hâl böyle iken günümüze değin râ harfine dair kurrâ arasındaki ihtilafların tam anlamıyla açıklanıp vuzuha kavuşturulduğu -Süleyman Vehbi’nin risâlesi dışında- Türkçe bir eser kaleme alınmamıştır. Türkçe eserlerde râ’nın okunuşuna dair hususlar genelde Hafs (öl. 180/796) rivâyeti özelinde işlenmiş, Verş ve Ezrak’ın, râ harfini okuyuş keyfiyetlerine yönelik bilgilere yeterli ölçüde yer verilmemiştir. Bu bağlamda mezkûr boşluğun doldurulması, çalışmanın amaçlarından biridir. Makalenin Risâle-i Râiyye çerçevesinde ele alınmasının sebebi müellifin, Osmanlı’daki kıraat tedrisinde temel kaynak olarak kullanılan en-Neşr, İthâf, Zübdetü’l-irfân, Umdetü’l-hullân, el-Îtilâf, Bedâi‘u’l-burhân ve Mürşidü’t-talebe gibi eserlerin hemen hepsine müracaat edip konuyu sistematik bir şekilde ele alması ve yeri geldikçe mezkûr eserlerdeki hata ve eksikliklere değinmesidir. Makalede öncelikle müellifin hayatına yer verilmiş, ardından risâlede işlenen konular tavzih edilmiştir. Bu yapılırken müellifin verdiği bilgilerin aslî kaynaklardaki yeri ve râ’nın tefhîm-terkîk ile okunmasının illeti/sebebi tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca müellifin eser içerisinde hata ve eksikliklerine değindiği kaynakların ilgili yerleri tespit edilip hangi ibare ve ifadelerle tashih edilmesi gerektiğine işaret edilerek araştırmacılara kolaylık sağlanması amaçlanmıştır. Çalışma sonunda görülmüştür ki Ezrak, esreli râlar’ın terkîkinde ve kelime başlarındaki fethalı-zammeli râlar’ın tefhîminde diğer kurrâ ile müttefiktir. Ancak kelime ortasında-sonunda bulunan mansûb-meftûh râlar’ı “kelimenin aslından olan lâzımî kesreli harften sonra gelmesi”, “lâzımî kesreyle râ’nın arasında sakin bir hurûf-i isti‘lânın -hâ/خ hariç- bulunmaması” ve “râ’nın sakin yâ harfinden sonra gelmesi” durumunda sadece terkîkle; bu şartları taşımakla birlikte râ’nın tenvinli olması durumunda terkîk ve tefhîm olmak üzere iki vecihle; bu şartlardan birinin bulunmaması durumunda ise sadece tefhîmle okumuştur. Mazmûm ve merfû râlar’ı ise mansûb râlar için zikri geçen şartları taşımaları halinde Verş sadece terkîk, Ezrak ise terkîk ve tefhîm vechiyle okumuştur. Burada şunu ifade etmek gerekir ki kütüphanelerde özellikle Osmanlı dönemine ait pek çok kıraat eseri gün yüzüne çıkarılmayı beklemektedir. Söz konusu eserlerin ortaya çıkarılıp incelenmesi hem süreç içerisinde kıraat ilminin nasıl bir seyir izlediğinin tespiti hem de mezkûr eserlerin verilerinden istifade edilerek yeni çalışmaların ortaya konulması açısından önem arz etmektedir.

Keywords

Kıraat, Râ (ر) Harfi, Risâle-i Râiyye, Bursalı Süleyman Vehbi, Tefhîm, Terkîk, Verş, Ezrak

The Letter Rā (ر) in the Science of Qirāat: A Study on the Risāla al-Rāiyya of Suleyman Vehbi Efendi of Bursa, a member of the Council of Tedkīk-i Mesāhif-i Şerīfe (Investigation of the Noble Manuscripts of the Qurʾān), one of the late Ottoman Qurrās

Abstract

In this article, the issues related to the reading of the letter rā as tafhīm/thick and tarqīq/thin are discussed in the context of the Risāla al-Rāiyya of one of the last Ottoman qurrās, Süleyman Vehbi of Bursa (d. 1334/1916). Phonetic differences, which express the way the letters of the Qurʾān are vocalised, are the most important element that constitutes the practical dimension of the science of qirāat. In this respect, the letters in the Qurʾānic alphabet are generally vocalised with one of the opposite adjectives of tafhīm-tarqīq. However, the letters lām and rā are sometimes pronounced thick and sometimes thin. It is unanimous that what is essential in the letter lām is that it is pronounced with tarqīq and in some cases it is read with taḥlīz/tafhīm. However, the scholars have disagreed on whether the letter rā is pronounced with tafhīm or tarqīq. While some of them say that the letter rā does not have the feature of tafhīm-tarqīq in its original form and that it is pronounced with one of them under certain conditions; the majority (jumhūr), on the other hand, argues that what is essential in rā is tafhīm and that it is pronounced with tarqīq under certain conditions. In particular, according to the narration of Warsh (d. 197/812) and al-Azraq (d. 240/854), the determination of the places where the letter rā should be read with tafhīm-tarqīq has been considered one of the most difficult issues in the study of qirāat. Yet, up to the present day, there has not been a Turkish work -except for Suleyman Vehbi's treatise- in which the disagreements among the Quraysh regarding the letter rā have been fully explained and clarified. In Turkish works, the issues related to the reading of the letter rā are generally dealt within the narration of Hafs (d. 180/796), and information on the reading of the letter rā by Warsh and al-Azraq is not included to a sufficient extent. In this context, filling this gap is one of the aims of this study. The reason why the article is discussed within the framework of Risāla al-Rāiyya is that the author refers to almost all of the works such as al-Nashr, Ithāf, Zubdat al-irfān, Umdat al-hullān, al-Ītilāf, Bedā' al-burhān and Murshid al-talaba, which were used as the main sources in the study of qirāat in the Ottoman period, and deals with the subject in a systematic manner and mentions the errors and deficiencies in the aforementioned works when necessary. In this article, firstly, the author's life is given and then the subjects covered in the treatise are clarified. While doing this, the place of the information given by the author in the original sources and the reason for the recitation of the rā with tafhīm-tarqīq were tried to be determined. In addition, it is aimed to facilitate the researchers by identifying the relevant places of the sources in which the author mentioned errors and deficiencies in the work and pointing out which phrases and expressions should be corrected. At the end of the study, it is seen that al-Azraq is in agreement with other Quraysh in the composition of the rā with kasra and the exegesis of the rā with damma at the beginning of words. However, he only uses the mansūb-maftūh rās in the middle-end of the word with the tarqīq if "it comes after the essential fractional letter from the original of the word", "the absence of a calm hurūf al-isti'lān between the necessary fraction and rā, except for hā/خ" and "the rā comes after the calm letter yā"; If the rā is with a tanwīn although it has these conditions, he recited it in two ways as tarqīq and tafhīm, and if one of these conditions is not present, he recited it only with tafhīm. As for the madmūm and marfū rās, if they fulfil the conditions mentioned for the mansūb rās, Warsh read them only with tarqīq and al-Azraq read them with tarqīq and tafhīm. It should be noted here that many works of qirāat, especially from the Ottoman period, are waiting to be unearthed in libraries. The discovery and examination of these works is important both in terms of determining how the science of qirāat followed a course in the process and in terms of putting forward new studies by making use of the data of the aforementioned works.

Keywords

Qiraat, the letter Rā (ر), Risāla al-Rāiyya, Süleyman Vehbi of Bursa, Tafhīm, Terkīk, Versh, Azraq

References

• Ahmed er-Rüşdî b. Yusuf b. Hüseyin b. Ahmed (Yusuf İmamefendizâde). Mürşidü’t-talebe ilâ îdâhi vucûhi ba‘dı âyâti’l-Kur’âniyye min turuki’t-Tayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 71, 1b-174b.
• Akcan, Resul. İbnü’n-Nâzım ve Şerhu Tayyibeti’n-Neşr İsimli Eserinin Metodolojik Tahlili. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 83-112.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınevi, 2021.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. İstanbul: Medrese Yayınevi, 1980.
• Ali el-Mansûrî, Ali b. Süleyman b. Abdullan el-Mansûrî. Tahrîru’t-turuk ve’r-rivâyât. thk. Hâlid Hasan Ebu’l-Cûd. Kahire: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2011.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri [DH.SAİD.d]. 55/163.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (Haziran 2022), 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721
• Bostan, Osman. “Hamza ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 169-217. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd. thk. Ğânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Amman: Dâru Ammâr, 1421/2000.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfü füdalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1432/2011.
• Eğinli Eşrefzâde Muhammed Hulûsî. Esâmî-i Kurrâ-i Kirâm-ı Mübîn Defteri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 6545, 1b-63a.
• Feyizli, Hasan Tahsin. Kırâat-i Aşere. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016. Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Hatipoğlu, Mustafa. Dimyâtî’nin İthâfu fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer Adlı Eserinin Kırâat İlmindeki Yeri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Neşru’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Ğavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1439/2018.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Takrîbü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2008.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Yûsuf el-Cezerî. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1420/2000.
• İbnü’t-Tahhân, Ebü’l-Asbağ Abdülaziz b. Ali b. Muhammed es-Sümâtî. el-İnbâ fî usûli’l-edâ. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Kahire: Mektebetü’t-Tâbi‘în, 2007.
• İbnü’t-Tahhân, Ebü’l-Asbağ Abdülaziz b. Ali b. Muhammed es-Sümâtî. Mürşidü’l-kârî ilâ tahkîki me‘âlimi’l- mekârî. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. Kahire: Mektebetü’t-Tâbi‘în, 2007.
• İzmîrî, Mustafa b. Abdurrahman b. Muhammed. Bedâi‘u’l-burhân ‘alâ Umdeti’l-irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. thk. Meryem İbrahim Cendelî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1429/2008.
• Kâdî, Abdu’l-Fettâh. el-Büdûru’z-zâhira fi’l-kırââti’l-‘aşri’l-mütevâtira. Mekke: Mektebetü Enes b. Mâlik, 1422/2002.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi Takrîb Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2. Basım, 2021.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-İrfân Adlı Eseri. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Mâlikî, Abdulvâhid b. Muhammed. ed-Dürru’n-nesîr vel-‘azbü’n-nemîr. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd - Ali muhammed Mu‘avved. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1434/2003.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed el-Kaysî. er-Ri‘âye li tecvîdi’l-kırâati ve tahkîki lafzi’-t-tilâve. thk. Ebû ‘Âsım Hasân b. Abbâs b. Kutub. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1425/2005.
• Mer’aşî, Saçaklızâde Muhammed b. Ebû Bekr. Cühdü’l-mukill. thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2008.
• Mes’ûl, Abdu’l-‘Alî. Mu‘cemu mustalahâti ‘ilmi’l-kırââti’l-Kur’âniyyeti vemâ yete‘alleku bihî. Kahire: Dâru’s- Selâm, 1428/2007.
• MŞH, Meşihat Arşivi. Sicill-i Ahval Defterleri (SAİD). 201/3.
• Muhammed Emin Efendi. Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l-irfân. thk. Mehmet Çaba. 2 Cilt. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2021.
• Muhammed Emin Efendi. Zühru’l-erîb fî îdâhi’l-cem‘i bi’t-takrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 11, 1b-241b.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Nüveyrî, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr. thk. Mecdî Muhammed Sürûr Sa‘d Baslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Paluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. nşr. Halil İbrahim Üren. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2020.
• Polat, Ayşe. “Osmanlı’da Matbu İslam’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 11 (Haziran 2018), 87-120. https://doi.org/10.16947/fsmia.437696
• Akakuş, Recep. “Kıraat İlminde İcazet Geleneği, Reisü’l-Kurra Makamının Kurumsallaşması ve İşlevi”. Tarihten Günümüze Kıraat İlmi. 501-543. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• Revnakoğlu, Cemalettin Server. İlm-i Kıraat Mensupları. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Revnakoğlu Bölümü, 81.
• Süleyman Vehbi Efendi. Risâle-i Râiyye. İstanbul: Matbaa-i Osmânî, 1311/1894.
• Şahin, Hafiz Osman. Mushafların Tetkiki Meselesi: Tetkik-i Mesâhif Heyeti Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1416/1996.
• Üren, Halil İbrahim. Molla Muhammed Emin Efendi ve ‘Umdetü’l-Hullân fî Îzâhi Zübdeti’l-‘İrfân Adlı Eserin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. el-Îtilâf fî vücûhi’l-ihtilâf. thk. Ali Öge - Halil İbrahim Üren. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2022.
• Zebîdî, Muhammed Murtezâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. İbrahim et-Terzî. Kuveyt: Matbaatü Hukûmeti’l-Kuveyt, 1421/2000.